A CORUÑA

 

SESENTA ANOS DE INSTITUTO JOSÉ CORNIDE DE ESTUDOS CORUÑESES

 

 

O día 2 de abril tivo lugar no Concello da Coruña un acto en que, dunha banda celebrábase a incorporación de doce novos membros colaboradores ao Instituto José Cornide de Estudos Coruñeses (IJCEC), e doutra, iníciase unha serie de actos para conmemorar sesenta anos da amentada institución coruñesa. 

 

(Mesa presidencial. De esquerda á dereita: Ana Mª. Romero, Inés Rey, Mª. de la O Suárez)

 

O acto estivo presidido pola alcaldesa da cidade, Dª. Inés Rey: ao seu carón, na mesa presidencial, estaban tamén Dª. Ana María Romero, directora do Instituto e Dª. María de la O Suárez, secretaria-conservadora do mesmo. Entre o público había autoridades políticas (a Subdelegada do Goberno, Dª. María Rivas López; concelleiros do Goberno Municipal coruñés, dos cales unha servidora puido recoñecer a tres que tiñamos moi preto: D. Francisco Xesús Jorquera, Dª. Mercedes Queixas e D. Carlos San Claudio, quen se dirixiu a nós dándonos a man e preguntándonos quen eramos [Nós -a nosa nai e mais eu- somos familiares dun dos novos membros. Entón explicounos que el era o concelleiro máis novo na historia da cidade en democracia; o seu pareceunos un xesto simpático e desexámoslle o mellor na súa traxectoria política]) e autoridades académicas (o Reitor Magnífico da Universidade da Coruña, D. Ricardo José Cao Abad) e había representantes das distintas academias con sé na Coruña (estaba presente  D. José Ramón Soraluce Blond, membro da Real Academia de Belas Artes Nosa Señora do Rosario, estaba presente Dª. Mª Dolores Sánchez Palomino, membro da Real Academia Galega, e un dos novos membros, o señor Pardo, pertence á Real Academia Galega de Xurisprudencia e Lexislación; quizais houbese máis académicos pero amentamos aquelas persoas que puidemos identificar, o salón estaba cheo de xente a rebordar). Pasemos agora a citar nomes e mínimos datos curriculares dos doce novos membros:

(O historiador herculino Xosé Alfeirán Rodríguez. Todas as fotos están tomadas do vídeo institucional)

 

D. Xosé Alfeirán Rodríguez: historiador e investigador de temas tocantes á historia de Galicia e gran divulgador da historia coruñesa, así como elaborador de material didáctico. Unha servidora le con gusto sempre as súas colaboracións na prensa local.

Dª. Mª. José Carralero Conde: arpista de sólida formación académica. Concertista, docente e investigadora. Espléndida mostra do seu saber musical déunola como brillante remate do acto.

D. Carlos González Guitián: historiador vinculado á bibliografía farmacéutica galega. Gran divulgador e bibliotecario documentalista no ámbito das bibliotecas e publicacións virtuais.

Dª. Beatriz López Morán: historiadora, autora de monografías de imprescindible consulta, así como de numerosos artigos sobre a historia de Galicia no XIX e no XX. Actualmente traballa nunha historia da cidade da Coruña no s. XIX.

D. Xosé Luis Martínez Suárez: arquitecto, docente, comisario de exposicións sobre etapas de arquitectura e urbanismo da Coruña. Desenvolve proxectos relacionados co urbanismo e desenvolvemento sostible.

D. Jaime Oíza Galán: con formación de historiador e arqueólogo, centrou a súa actividade profesional no mundo dos museos. Organizou exposicións instaladas nas sala municipais, exposicións das que tanto desfrutou a cidadanía coruñesa (e diso damos fe…).

D. José Ricardo Pardo Gato: pertence ao mundo da avogacía, é autor de numerosos traballos centrados na peregrinación xacobea, achegando novos aspectos históricos e xurídicos. Dirixe e coordina novas revistas.

D. Xoán Antón Pérez Lema: avogado, é membro de varios gabinetes técnicos da Xunta de Galicia. Colaborador da prensa escrita, radio e televisión; ten varias publicacións de carácter xurídico e económico e desempeña cargos directicos en distintas asociacións empresariais.

D. José Manuel Sánchez Santos: desde a cátedra de Economía da Universidade da Coruña promove e potencia investigacións na área da economía e empresa pública. Pódese consultar a traxectoria das súas investigacións na páxina correspondente da UDC.

Dª. Purificación Soto Arias: arqueóloga e activa participante en grupos de traballo e investigación a prol da conservación do patrimonio cultural e das paisaxes históricas; céntrase tamén na elaboración de itinerarios e recursos culturais vinculados ao turismo rural e cultural.

 

(Todos e cada un dos novos membros colaboradores recibiron un prego co nomeamento, un recordatorio da man da alcaldesa herculina. Permítaseme escoller a fotografía da nosa irmá en representación dos doce)

 

Dª. Ana Dorotea Tarrío Tobar: desde a cátedra de Matemáticas Aplicadas da Universidade da Coruña, potencia os estudos, no ámbito da xeometría diferencial e as súas aplicacións, impartindo conferencias e publicando artigos neste campo, dedicando especial atención á visibilidade das mulleres matemáticas.

D. Carlos Vales Vázquez: biólogo. A súa actividade céntrase no estudo e defensa do medio ambiente, especialmente desde a dirección  do Centro de Extensión Universitaria e Divulgación Ambiental de Galicia. Destaquemos o seu traballo en educación ambiental, fomentando as boas prácticas ambientais neste eido.

O discurso principal do acto conmemorativo correu a cargo do historiador D. Xosé Alfeirán. O primeiro que fixo foi subliñar o carácter multidisciplinar dos novos doce colaboradores (natureza, historia, avogacía, arqueoloxía…). Referiuse logo ao prestixio acadado polo Instituto: recordou como o IJCEC bota a andar nun contexto complicado, na ditadura e recordou as palabras do membro do Instituto, D. Carlos Martínez Barbeito, o 10 de febreiro do 1965 (no seu discurso de ingreso, tras a constitución en abril de 1964 do Padroado do futuro Instituto, presidido polo alcalde da Coruña, D. Eduardo Sanjurjo de Carricarte: téñase en conta que o Instituto foi creado polo Concello da Caoruña e medrou baixo o seu patrocinio, de aí que sexa lóxico que rexurda e se proxecte cara ao futuro da man desa nobre institución representativa da vontade do pobo coruñés), cando subliñaba xa ese carácter interdisciplinar que o Instituto debía ter: estudo do pasado, presente e futuro (da cidade), marcando como requisito básico o de adoptar unha visión extensa de cando afecta á vida coruñesa, desde unhas directrices pluridimensionais, punto de vista histórico, xurídico e económico, industrial, urbanístico, científico e social, facéndose eco da versatilidade do propio Cornide. Don José Andrés Cornide de Saavedra e Folgueira, relembrou Alfeirán, foi fidalgo, anticuario (no sentido que daquela tiña o termo, persoa interesada polas antigüidades históricas), conservador (grazas a el conservamos a lápida do Duque de Uceda que está no Museo Arqueolóxico), xeógrafo preocupado polas cousas antigas (investigou sobre a localización das Illas Casitérides na costa occidental de Galicia) e modernas (descrición das costas galegas), economista, promotor de actividades pesqueiras e mineiras e espía. E no medio desa sentida e rica referencia a Cornide, fixo votos importantes: Ogallá que a súa casa -o chamado palacio Cornide- volva ás mans da cidadanía (oxalá, desexamos tamén nós, que ben lle viña ao Instituto que leva o seu nome, esa sede, con todos os tesouros que ten… con todo o que historiadores e investigadores de Galicia, de España e de Europa poderían pescudar neses fondos arquivados nun espazo que se nos antolla insuficiente).

 

(Fotografía parcial. En primeiro plano aparece Carlos Vales: xuntos estudamos as primeiras letras na escola de Pura 'a Ferreña', inesquecible. Ao fondo podemos ver o señor Reitor da UDC)
 

Insiste Alfeirán no concepto do prestixio da institución: para el é unha honra que a incorporación como novo membro coincida coa celebración do 60 aniversario. O Instituto naceu co obxectivo de non ser unha institución marxinal senón que debía incorporarse ao ritmo dos tempos, con palabras do que fora o primeiro director do Instituto, o señor Enrique Míguez Tapia[1]. Palabras que nos permiten entender -segue dicindo o historiador coruñés- determinadas actividades que se desenvolveron, actividades relacionadas con republicanos perseguidos polo sistema, como foi o caso de Salvador de Madariaga e Picasso…

Continúa Alfeirán trazando un pequeno bosquexo, con luces e sombras (ideolóxicas) dos primeiros 25 membros do IJCEC. Brilla con luz propia Dª. Isabel Martínez Barbeito, a primeira muller secretaria desta instutución. Amenta, entre outros, a D. Manuel Iglesias Corral, alcalde republicano; D. Andrés Fernández Albalat, arquitecto; D. Luciano Yordi de Carricarte, enxeñeiro a quen lle debemos o Encoro de Cecebre; D. Manuel Sánchez Salorio, prestixioso oftalmólogo; D. Juan Rof Carballo, médico e notable ensaísta lucense; D. Eugenio Torre Enciso, xeólogo; o famoso pintor D. José Seijo Rubio; o arqueólogo fundador e primeiro director do Museo Arqueolóxico de San Antón, D. José Mª. Luengo Martínez; o xa amentado D. Carlos Martínez Barbeito… 

(María José Carralero agasallounos coa súa arte musical)

 

Repasa a continuación a importancia dos fondos arquivísticos que custodia o Instituto: o fondo importantísimo cedido por Salvador de Madariaga e o non menos importante de Víctor López Seoane. Ten palabras de encomio para con distintos membros de número, como por exemplo Dª. Mª Jesús Garea Garea, secretaria do Instituto. Recorda que tras o paso de D. Xosé A. Fraga Vázquez pola Dirección (2016) e de Dª Ana Romero Masiá (2023), o Instituto está en plena renovación, coa reedición da revista Cornide e o nomeamento de novos membros de número, como o acabado de nomear, D. Alfredo Vigo Trasancos e proximamente, Dª. Ascensión Cambrón Infante.

Volve Alfeirán, para rematar, ás palabras fundacionais: Presente, pasado, futuro do chamado polo cronista Pacheco, O pobo hercúleo, hercúleo por vencer naquela loita mítica o heroe ao tirano (o monstruo das tres cabezas), hercúleas as mulleres e as persoas todas que venceran o ataque de Drake en 1589, hercúleo na defensa da Constitución e os valores constitucionais, ben representado ese afán no libro-Constitución enriba do escudo coruñés, libro que o franquismo quitou e que ninguén na democracia reivindicou (ata o momento, engadimos nós) como símbolo da liberdade do pobo. Hercúleo e rebelde, como se ve se se estuda a rebelión de 1893 cando, contra os intereses da cidade, se pretendía trasladar Capitanía. Rebelde contra a intolerancia e cita Alfeirán a Curros: todo un símbolo tamén herculino. Conclúe: É unha sorte estar aquí.

A alcaldesa, Dª. Inés Rey García, amosa o seu agradecemento ao Instituto polo traballo, polo talento. Di que os membros desta institución son herdeiros daquela Coruña ilustrada, vangardista e aberta. E conclúe cunhas palabras que, como comprenderedes, teñen para nós un significado esencial. Son verbas que dalgunha maneira honran os membros do Grupo Nós. Dixo a alcaldesa: Por iso o coruñesismo é por definición galeguista e tamén universal.

Que así sexa, dicimos nós.

 

(Retrato do ilustrado coruñés D. José Cornide Saavedra)

---

[1] O señor Enrique Díaz Tapia, catedrático de Xeografía e Historia, fora secretario durante o período de D. Antonio Respino e posteriormente director accidental do noso Instituto (‘Eusebio da Guarda’) no curso 1942-43, antes de cesar para dirixir o novo Instituto, o “Masculino”. Chama a nosa atención a serie de nomes propios citados nestas páxinas, vinculados ao Instituto da Guarda: Madariaga, Picasso, Eduardo Sanjurjo Carricarte, Manuel Iglesias Corral, Juan Rof Carballo, Luciano Yordi de Carricarte,  Isabel Martínez-Barbeito e Purificación Soto Arias foron alumnos; Eugenio Miguel E. Torre Enciso asume a cátedra de Ciencias Naturais no noso centro en  1940 (e antes xa se examinara aquí por libre…). O pintor José Seijo Rubio cursa estudos na Escola de Arte e Oficios, situado nos baixos do Instituto e logo obtén a cátedra de Debuxo e Caligrafía no noso centro en 1902. Inda se conserva no Instituto algún dos seus cadernos, os usados para aprender a escribir. Ascensión Cambrón exerceu a docencia durante anos connosco, antes de pasar á Universidade. A señora directora do IJCEC foi profesora durante un breve período no ‘Eusebio’. Pido desculpas se me quedou algún nome propio vinculado ao ‘Eusebio’ na man ou no tinteiro.

ENTREVISTAS

 

ENTREVISTAS A HOMES QUE AMAN GALICIA

ENTREVISTA A FELIPE SENÉN

 

(Felipe Senén. Fotografía propiedade do retratado. A autoría do retrato é de Xurxo Lobato)

 

-(MRS) Moitas grazas, Felipe, por dedicarnos parte do teu tempo. Empecemos como temos por costume. Dinos, por favor, onde cursaches o bacharelato e se gardas algunha lembranza dos teus profesores.

- (FS) Estudei bacharelato no  Carballiño, por libre, e logo o superior e preu  como oficial no Instituto de Ourense, onde me marcou moito Ferro Couselo e aquela aura de Otero Pedrayo, de Xocas... que tanto insistían sobre o “nivel de espírito” fronte á comercialización imperante xa.

 -Non quero pasar por alto a túa sintonía coas nosas raíces, da miña irmá Puri e miña, por parte materna…

-Saberás que sigo moito a Puri, especialmente por aquelas súas arqueoloxías Valdeorresas. Valdeorras é a  terra do meu pai, meu avó era das mesmas Médulas e o resto de Quereño. Valdeorras é todo un querido universo, un capítulo á parte. Son curmán do periodista José Antonio Gurriarán López, unha vida de cine e aí foi levada a “Una historia de locos”, humanista, antibelicista, socialista... Pediumo e fíxenlle a tradución da súa biografía infantil  “As mulleres do Monte”, sobre as guerrilleiras de Pena Trevinca. Aconsello a súa lectura a todo valdeorrés. E velaí tantas nostalxias perdidas ente os montes, a lousa e o Sil...

-Debo confesarche que me acordei moito de ti este día atrás… As obrigas familiares impedíronme asistir á túa charla aquí na Coruña, nas chamadas Portas Ártabras, sobre o Museo Carlos Maside. Ponnos un pouco ao día do que falaches os que non puidemos ir, Felipe.

(Museo 'Carlos Maside'. Todas as fotos, agás as do entrevistado, están tiradas de Internet)

 

- O do Museo Carlos Maside é unha obriga de memoria neste noso confín do Leteo, unha denuncia que nace “da inxuria o rudo encono” e sempre vencellado ao seus creadores, Díaz Pardo e Seoane e en momentos da “Longa noite de Pedra”... E o paradoxo é que hoxe, entre tanta “democracia” se  perde e detúrpase o senso orixinario, humanista, o de creación dunhas empresas de memoria, dun  imaxinario galego de artistas e de sensibilización. Tal como significaba o Laboratorio de Formas de Galicia, seguidor evoluído  do Seminario de Estudos Galegos. Díaz Pardo, Seoane, creadores das cerámicas de  Sargadelos, do Castro, da editorial do Castro, do Instituto Galego da Información, do Museo: industrias da memoria para dignificar Galiza. Galiza e @s traballadoras..., pero xa ves, dado o estado de apropiación indebida, sen ética, nin estética, semella que non se entendeu nada. Estado da cuestión que, entendo, forma parte dunha forte aculturación que sofre Galiza. Pese aínda a que abonda a intelectualidade, iso si, moi ególatra, comercializada e celebracións de días, actos, libros, premios..., mentres que a normalidade é un emporio de feísmos, resultado, efecto con causa  na aculturación. A miña insistencia teimuda sobre tan expresivo tema contaxia a actividade de Portas Ártabras e de Amigos dos Museos  a fin de enxergar (que é poñer os sentidos + saber) nestas cuestións que nos coutan  para agrandar o humanismo.

(Vista do interior do museo 'Carlos Maside')

 

-Pois aínda quería eu facerche outra pregunta complexa pero fundamental sendo ti quen es. Vouche pedir que volvas un pouco atrás no tempo e nos ilustres sobre a túa experiencia como director do Museo Arqueolóxico. Xa che comentei que na miña modesta opinión hai tempo que debería terse transformado nun Museo Arqueolóxico digno da cidade da Coruña.

(Patio de armas e Casa do Gobernador. Castelo de San Antón)

 

- Vale. Conto algo dos 22 anos que pasei no castelo-cadea de San Antón, un espazo rebelde, máis pensado e edificado como sólida defensa militar e prisión, que como museo. E iso é o que debera ser hai algunha década, museo de si mesmo. Entón o novo Museo Arqueolóxico debera contar con espazos propios: recepción, arquivo, exposición, conservación, almacén de fondos en reserva, wcs apropiados..., como o de Pontevedra ou o de tantos sitios. Pero non me escoitaron nin me entenderon, estaban noutras cousas e amistades.

(Casco de Leiro, unha das xoias que se gardan no Museo Arqueolóxico de San Antón)

 

A miña filosofía foi o pragmatismo, tentar de facer un museo de actores máis que de pasotas espectadores…, pero o sitio rebelábase. Aínda así creamos e naceu unha asociación de amigos dos museos, sen espazo, entendendo que un autobús era un aula que nos levaba aos sitios culturais. Tratei tamén de recuperar todo aquilo de memoria que se perde: aumentaron os obxectos arqueolóxicos e moitas doazóns, tratei que se viran para que non se perdera memoria... E iso mesmo tamén se rebelou contra a didáctica pretendida do museo e contra min. O sitio non daba.  Era un museo provincial de arqueoloxía[1], co mínimo persoal e sitio expositivo e sen almacén, pretendín que todo estivese aberto, santabárbaras, capela, despachos..., que dese todo de si. Mesmo tratei de crear un arquivo, unha biblioteca, recuperamos a casa de botes (que era unha taberna) e para ese labor tratei de introducir a etnógrafa Begoña Bás. Así apareceu todo un material de auxilio á información e á formacións: Diapositivas de continente e contido do museo, unha pequena guía, monografías, o Boletín  Brigantium... 

 

Así é que, como servidor público, pensei máis no común que na parte intelectual e persoal (curricular), na investigación quero dicir.  Así é que alí estiven con esas teimas do  1975 o 1996 . No 1997 tratei de dar unha lección, algo no que penso moito, a de aprender a desprenderse do que queres. E aínda sen lograr novos espazos, máis persoal, máis dignidade para  o Museo, que se tratara como entón se trataba a tanto novo e flamante centro interactivo das ciencias: Casa de las Ciencias, Domus, Casa dos Peixes, Museo Nacional de la Ciencia etc. etc., brandindo a mensaxe de que o Castro de Elviña, a Torre de Hércules, Madariaga, a Pardo Bazán, Maria Pita, Maria Casares, todo canto significa o humanismo... merecerían trato igual ás “ciencias”. Así que dende o 1997 até o 2015 pasei como Técnico de Cultura da Deputación, propuxen recuperar o Teatro Colón, mercar o Forno do Forte de Buño, o Pazo do Allo, os Batáns de Mosquetín , a Casa de Wenceslao Fernández Flores, darlle vida e anovar o Pazo de Mariñán, recuperar obxectos persoais e obras da familia Murguía Castro, de Carlos Martinez Barbeito, obra de Díaz Pardo... e conseguiuse. Creáronse premios de literatura, fotografía, ensaio, pintura..., con xurados de academias, colexios profesionais…, como fórmula democrática. Tróuxose a Mario Benedetti, a Ernesto Cardenal, Ana  Mª  Matute... En fin...

Sempre entendín que o xeito de facer é máis importante que a solemnidade e o protocolo das inauguracións do feito, que a cultura é o  que os seres humanos cultivamos e que corre o perigo de mercantilizarse en “días”, “actos”, “libros”..., mentres que a pragmática galeguidade dos bos e xenerosos, ao servizo do espírito, pérdese.

 E si,  é certo que o común, todo o que compartimos, agradecéusenos de moitos xeitos, colaborando, nos medios, con premios e agasallos.  É certo que puiden investigar o tema do simbolismo, as relación co universo celta, con Irlanda, os mitos... Iso sería o meu, tendo como modelo a xeración ourensá de Risco. Dalgún xeito téñoo feito, divulgando - que non vulgarizando- en infindos artigos e medios. Tentando  sempre fuxir desa tendencia esperpéntica e feísta da tonechería campante, que non é máis que un efecto da aculturación que sofre Galiza. Direiche que o modelo, naqueles anos difíciles, foi Díaz Pardo, herdeiro do Seminario de Estudos Galegos, creador do Laboratorio de Formas, das cerámicas e editorial do Castro, de Sargadelos, do Museo Carlos Maside, do Instituto Galego da Información. Isaac e Seoane, re-creadores sobre a tradición para industrializala, anovar o imaxinario, dignificalo…, e xa ves, hoxe non se entende aquela lección e negocian con tan importante herdo.

 

(María Begoña Bas López: museóloga no Museo Arqueolóxico e Histórico Castelo de San Antón (A Coruña). É doutora en Xeografía e Historia pola Universidade de Santiago de Compostela. O seu labor céntrase na investigación do patrimonio arquitectónico popular de Galicia)

 

-Que estás lendo arestora?

- Leo ou máis ben estudo, ensaios, agora unha tese de Maribel Iglesias Baldonedo sobre Asorey e escribo sobre o tema, seguindo e ampliando a miña tese da importancia que tivo a familia Peinador e o seu Balneario de Mondariz, a través de encontros e parladoiros, para aquel galeguismo de “bos e xenerosos” que buscaba o “espírito” de Galicia a través do celtismo e do cristianismo, irremediable -podemos dicir- no ADN deste noso confín. Tamén estou a ler de Suso de Toro “o País da Neboa” e outro sobre tema similar de Carlos Núñez, lecturas co  fin de complementar datos para un libro meu sobre “Galiza confín céltico”, agora mesmo debera sair en Galaxia algo sobre Risco e O Grial, da miña autoria; pero nin sei como vai iso que hai dous anos me pediron.

-Ao final si que che “roubei” un montón de tempo e de enerxía. Pero dásnos materia de reflexión. Moito en que pensar. Agradecémosche a sinceridade, a amizade e o teu profundo amor pola cultura. Seguimos.

- Infindas graciñas, velaquí pois, e queda coa mellor aperta de saúde e ansia.

 

(Felipe Senén na Magna Grecia)

 

 

---

[1]  Lemos: “o Ministerio de Defensa cedeu a fortaleza ó concello da Coruña, quen aprobou a conversión do edificio en museo arqueolóxico provincial en 1964, centrado na arqueoloxía e historia da cidade”, mais a día de hoxe a titularidade do museo é municipal (Nota de Mª Rosario Soto).