martes, 12 de marzo de 2024

LENDO A ROSALÍA

 

DAS AVES NA OBRA POÉTICA EN GALEGO DE ROSALÍA DE CASTRO.

 PARTE II

 

(Retrato de Rosalía de Castro. Todas as fotos están tiradas de Internet)

 

As aves agoreiras: Na obra rosaliana que estamos analizando son basicamente dúas as aves agoreiras: o moucho e mais o corvo.

 

(As distintas aves amentadas en Cantares Gallegos e Follas Novas. Elaboración propia)

 

O moucho: ao moucho dedícalle Rosalía un poema en CG (nº 16, “Eu ben vin estar o moucho”), onde glosa ou desenvolve unha cantiga popular preexistente: Eu ben vin estar o moucho enriba daquel penedo: ¡Non che teño medo moucho, moucho non che teño medo! (Domingo Blanco, A poesía popular en Galicia 1745-1885. Texto tirado do TILG). Variante recollida por Eligio Rivas: Moucho que está no penedo, / es de cartón e non che teño medo. (DdD). Non cabe dúbida ningunha de que, xa desde a antigüidade, o moucho é considerado agoireiro, agoira a morte. No DdD[1] así nolo explican Marcial Valladares e Eladio Rodríguez, nas correspondentes entradas da voz MOUCHO. E mais tamén nolo di a autora santiaguesa, nun poema que transcorre na noitiña: I o moucho revoando / berra tamén con chilos agoreiros (“Ruinas”, en Varia, Follas Novas [FN]). 

(Especie de moucho ou bufo nun bestiario medieval francés)

 

A primeira documentación en galego da voz moucho é relativamente serodia: outra leira jaz tras las casas da Quintãã, como vay topar aas pedras dos mouchos (documento do mosteiro San Clodio do Ribeiro, ano 1421, XEL): aí, como vedes, está dentro dunha frase que funciona como referencia toponímica. No corpus das cantigas medievais, salvo erro noso, non aparece: en troques, temos o voitre nunha frase proverbial bastante curiosa: Avuitor comestes, que adevinhades (Estevan Coelho, ano 1300, XEL). Resúltanos, efectivamente, sumamente curiosa porque en galego moderno consérvase a substancia desa formulación pero a ave cambiou, de ser o voitre (= medieval avuitor) pasou a ser o moucho o que, mediante a inxestión, facilita o don da adiviñación: Comiches moucho que adiviñaches. Noutro lugar[2] xa dixemos que garda paralelismos esta a xeito de frase-proverbio, con aqueloutra sefardí que reza: comer merda de adiviño (en galego volvemos ter unha frase sinónima co moucho, comer merda de moucho). Quede para outro día explicar a orixe deste mecanismo ou proceso, o de comer voitre ou moucho para adiviñar.

O corvo: Esta é unha ave é moi intelixente[3] e, probablemente en consecuencia, unha ave polisémica, cargada de simbolismo: en Pondal simboliza a liberdade (Feros corvos de Xallas / que vagantes andás,/ en salvaxe compaña, / sin hoxe nin mañán, en Queixumes dos pinos, ed. Castrelos-Vigo, ano 1977). Na mitoloxía europea, velaí os temos, nos ombreiros do deus Odín, soprándolle información que recadaron polo mundo adiante. E os británicos (parte deles, polo menos) pensan que o rei Artur se reencarna en forma de corvo (ou un parente, sempre da familia dos córvidos[4]). Cervantes mesmo faise eco desta tradición[5]

 

(Hugin e Munin, os corvos de Odín. Manuscrito islandés, ilustración do s. XVIII)

 

En Rosalía aparece o outro gran e xeral significado simbólico do corvo: como agoireiro de morte. Valor absolutamente común no pobo galego. Nada de estrañar, tendo en conta que, realmente, o son que emite o corvo non ten nada de bonito[6]. Este valor de puro agoiro negativo plásmase perfectamente no poema de Marianiña (“N’hai peor meiga que unha gran pena”, Varia, FN): Meu señor… ¿n’ ois os corvos? /[…] ¡Qué agoreiramente berran! Un caso paralelo témolo en “Basta unha morte” (As viudas dos vivos e as viudas dos mortos, FN) cando lemos: corvos, non voés por riba / do sobrado onde está enfermo

(Corvo. Bestiario de Aberdeen)

 

E logo temos un uso que non dubidamos en cualificar de especial, un uso simbólico especificamente rosaliano, da ave, do corvo. Nunha especie de refeitura valiosa dunha unidade fraseolóxica popular, a saber: alo… no cu do mundo, na fin do mundo, no quinto inferno, onde o vento dá a volta, onde Cristo deu as voces, Onde Cristo perdeu as tres voces/perdeu os peúgos…, nunha especie de recreación literaria (ata que punto “refeitura” dun concepto popular-tradicional non podemos precisar…) brillante, Rosalía agasállanos con esta evocadora frase:

en dónde á amañecida o corvo pousa (2 veces, en “O encanto da pedra chan”, FN).

onde o corvo pousa:

Ó cabo dos tres días / botóuna fora o mar, / i alí onde o corvo pousa, /soia enterrada está (en “¡Soia!”, Do Íntimo, FN).

Que simboliza nestes poemas o corvo? O lugar aló arredado onde o covo pousa sen dúbida simboliza o afastamento, a soidade absoluta. A frase rosaliana Alí onde o corvo pousa déixase relacionar coa becqueriana Donde habite el olvido (rima LXVI). A conexión entre Rosalía e Bécquer xa foi vista pola crítica, desde Carballo Calero ata nós e non é cuestión de abondar niso aquí e agora pero podemos aconsellarvos talvez a (re)lectura dun bo artigo ao respecto, o do profesor Flitter[7].

(Adán nomea os animais. Bestiario de Aberdeen)

 

Aínda fican cousas que dicir verbo das aves rosalianas. Será para outro día. Feliz entrada na primavera!

 

 

 

 



[1] DdD = Santamarina, Antón (dir.) (2006-2018). Dicionario de dicionarios da lingua galega. Santiago de Compostela, Instituto da Lingua Galega. Dispoñible en https://ilg.usc.gal/ddd/

TILG = Santamarina, Antón (dir.), González Seoane, Ernesto , & Álvarez de la Granja, María. Tesouro informatizado da lingua galega (Versión 4.1). Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega. Dispoñible en http://ilg.usc.gal/TILG/

XEL = Varela Barreiro, Xavier (coord.) (2006-2018). Corpus Xelmírez. Santiago de Compostela: Instituto da Lingua Galega. Dispoñible en http://ilg.usc.gal/xelmirez/

 

 

[2] Mª. R. Soto Arias, “Presenza de valores antropolóxicos, etnográficos e/ou míticos na fraseoloxía”, dispoñible en https://www.aelg.gal/resources/polafias/publications/1518079134328XXLitTradOralAELG2017WEB.pdf

 

[3] Esta ave monógama é capaz de imitar a voz humana: nós coñecimos un corvo chamado Pedro, cuxo propietario -rexía unha taberna inesquecible cando viviamos en Santiago, Ría de Noia- o tiña moitas veces no seu ombreiro e lograba articular con el varias palabras. No noso xardín, no tempo das noces, temos visto o corvo voar alto cunha noz no bico e desde aló arriba deixala caer para poder comer mellor o seu contido.

[4]All over Cornwall, through and through, / They think King Arthur is a chough, / And so he is not dead, although / Surviving changed into a chough. / What is that sound, so like a cough? / The call of Arthur as a chough. / See how he sits on yonder bough, / King Arthur as a handsome chough./ And now I think I’ve said enough / About King Arthur as a chough.” Professor W. M. S. Russell. “Por todo Cornualles, da cima ao fondo, /Cren que o rei Artur é unha choia, / E por iso non está morto, máis ben /Sobreviviu convertido nunha choia. / Que é ese son, semellante a unha tose? / A chamada de Artur como unha choia. / Mira como senta naquela póla, / O Rei Artura como unha fermosa choia./ E agora creo que xa dixen bastante / Sobre o Rei Artur como unha choia" (tradución ao galego nosa).

[5]-¿No han vuestras mercedes leído -respondió don Quijote- los anales e historias de Ingalaterra, donde se tratan las famosas fazañas del rey Arturo, que continuamente en nuestro romance castellano

llamamos "el rey Artús", de quien es tradición antigua y común todo aquel reino de la Gran Bretaña que este rey no murió, sino que por arte de encantamento se convirtió en cuervo” (cap. 13 da 1ª parte do Quijote). Quizais en terras da mariña lucense, onde houbo unha repoboación de bretóns en tempos modernos, tamén se respiraba este espírito de reencarnación de seres humanos en corvos; iso explicaría que aquel personaxe cunqueiriano volvese do alén en forma de corvo para aconsellarlle á viúva que non vendese a leira… (en “Soleiro en figura de corvo”, Xente de aquí e de acolá).

[6] En Escocia lemos que hai unha voz onomatopeica para aludir ao corvo, Craa, que imita ben a calidade áspera do seu son.

[7] Derek Flitter (Flitter, Derek (2011 [1995]). “Natureza simbólica e exilio interior na poesía galega de Rosalía de Castro”. Anuario de Estudios Literarios Galegos: 1994, 109-121. reedición en poesiagalega.org. Arquivo de poéticas contemporáneas na cultura. http://www.poesiagalega.org/arquivo/ficha/f/1487

 

 

 

sábado, 24 de febreiro de 2024

LENDO A ROSALÍA

 LENDO A ROSALÍA

 

DÍA DE ROSALÍA DE CASTRO.

DAS AVES NA OBRA POÉTICA EN GALEGO DE ROSALÍA DE CASTRO

 

("A árbore da vida" de Gustav Klimt. Todas as fotos están tiradas de Internet)

 

As aves en xeral podemos dicir que son un universal literario. Caracterizan un locus amoenus. Son case sempre elemento imprescindible na descrición do paraíso (na mitografía da xénese ou creación do mundo aí están, pousadas na árbore oriental que dá inicio a todo). Sen movernos moito do noso contexto occidental europeo, na poesía trobadoresca forman parte do marco primaveral que concita o amor e a alegría de vivir. E están presentes na nosa lírica ibérica, en concreto na galaico-portuguesa. E igualmente sucede en Rosalía. Se pensamos en Cantares Gallegos [CG] de inmediato vén a nós a intuición, case a conciencia clara, de que por debaixo da man e do espírito da poeta galega flúe a corrente soterraña que nunca deixou de manar, a corrente da tradición orixinal que frutificou nas cantigas medievais, que sae de novo á superficie nos tempos de Sarmiento, cando dicía que en calquera ser humano sensible, especialmente do xénero feminino, agromaba un compositor de cantigas e aflora esa corrente unha vez máis nos Cantares Gallegos rosalianos. 


 

Na obra rosaliana as aves en xeral, sen especificar, son os paxaros e paxariños. Achegan múltiples valores: poden estar dentro de unidades fraseolóxicas, sobre todo comparativas, en símiles, en perífrases alusivas[1] e daquela teñen un valor metalingüístico ou metaliterario. Poden ter un valor descritivo puro, de marco colaborador, propicio… Digamos que principalmente en Rosalía os paxariños simbolizan a alegría, o gozo telúrico que lle inspira a visión de Galicia, gozo telúrico de universo -en principio- ben feito, e mais tamén unha alegría que a poeta sente e quere comunicar. Outras veces, en troques, paxaros e aves son un contrapunto claro, remarcan un forte contraste cos sentimentos do ser humano.

Isto queda dito baixo un enfoque xeral. Vexamos agora casos concretos.

(Rula. Bestiario de Aberdeen)

 

As aves-heraldo: Na poesía nº 4 de CG (edición do Patronato, 1982) son os galos os que anuncian a chegada da alba, traendo consigo a separación dos amantes. Como saberedes xa moitos de vós a autora glosa un poema tradicional, preexistente (Domingo Blanco, na súa magnífica recolleita de cantigas tradicionais recolle esta de Cantan os galos pró día /ao día…, tédelo no TILG). Ela glósao e dálle nova vida. O motivo ten unha rica presenza literaria. Antes ca Rosalía xa o precursor Nicomedes Pastor Díaz recrea este motivo:

Agora qu'á alborada /Os dulce paxariños xa cantaron […]/ Oio d'aquí os cantares / Da pillara fugaz, d'o merlo feo (“A Alborada” de Nicomedes Pastor Díaz, datado en 1823).

E na Idade Media temos aquela famosísima -e fermosísima- alba de Nuno Fernández:

Levad ' , amigo, que dormides as manhãas frias; | todalas aves do mundo d ' amor dizian: | leda m ' and ' eu (texto tirado do corpus XELMÍREZ).

Hai en Nuno unha inversión de voces, fala a amante e non o amante coma nos poetas do XIX, pero a presenza das aves-testemuña do amor é unha constante.

Máis tarde, en Romeo e Xulieta, aparecen unha vez máis, as aves anunciadoras do mencer e da subseguinte separación dos amantes:

X.  Quéreste ir? Aínda non chegou a alba; a voz do reiseñor, non da cotovía, fixo vibrar o teu oído temeroso; todas as noites canta no granado. Foi o rusinol, meu amor, non temas.

R. Foi a cotovía, o heraldo da aurora, non o reiseñor.

[…]

X.  É a cotovía que canta e desafina  con disonancias ásperas e agudos desagradables (…) (Acto III, escena quinta; versión nosa ao galego).

Vedes que Xulieta cualifica negativamente a ave-heraldo porque a culpa da marcha do amado: é de supoñer que é por esta mesma razón pola que Nicomedes tacha de feo o merlo.

A cotovía que amola é un tópico que Shakespeare puido coñecer de antigo:

Posiblemente se inspirara en las anteriores consideraciones el creador de la divisa protagonizada por la alondra que el emblemista Jacobus Typotius reproduce en el tercer bloque de sus Symbola divina et humana (fig.), con el lema Garrula et vade –“Aléjate, charlatana”–[2]

Así pois, en Rosalía son os galos e os paxariños (Xa cantan os paxariños. / Érguete, meu ben, que é tarde), as aves-heraldo.


 

As aves-símbolos de fidelidade ou lealtade: No poema nº 26 (“Meniña, ti a máis hermosa”) Rosalía glosa unha cantiga tradicional que di:

Que a rula que viudóu, / xurou de non ser casada, / nin pousar en ramo verde / nin beber da iauga crara.

Vemos que a meniña protagonista deste poema foxe da xente, busca a soidade e finaliza dándonos esa explicación. Deducimos que o seu amado falta e ela gárdalle a ausencia. O tema da rula-símbolo de fidelidade dá para moito. A súa historia levaríanos horas, vén de vello. En romance hispánico unha das primeiras documentacións do tema bríndanolo o CORDE:

E muchas bestias hay que aborresçen natural mente el adulterio asy commo la tortola que nunca toma mas de vn marido & despues quelo pierde sienpre lo llora & nunca posa en arbol verde segund que dize el philosopho (S. XIII, anónimo, CORDE).

Está na Biblia, na sermonística da igrexa ao longo dos séculos, nos bestiarios medievais. E na literatura vémolo no Libro de buen amor, brilla con letras de ouro no romanceiro en lingua castelá (Fontefrida). De aí renace con forza nos místicos (en San Juan de la Cruz) e é obxecto de estudos críticos que paga a pena ler con calma en tardes en que apeteza ler algo probadamente bo… Na miña humilde opinión hai tres estudos maxistrais sobre esta cuestión tocante á rula: o de Marcel Bataillon, o de Eugenio Asensio[3] e o de Francisco Rico. Deste último tomamos este parágrafo:

… el itinerario de la tórtola sí nos brinda algunas singularmente reveladoras. He distinguido tres etapas temáticas en ese itinerario. En la primera, de arranque más antiguo, la tórtola «viuda y con dolor» se documenta con largueza en latín, castellano y catalán en los siglos XIII, XIV y XV, con sentido tanto sacro como profano. En la segunda, la tórtola que no posa «en ramo verde» no se nos descubre ya sino en los siglos XIV y XV, en castellano y en catalán, y con acento más regularmente mundano. En la tercera, la tórtola que bebe el agua «turbia» comparece exclusivamente en catalán, en el umbral o en el curso del siglo XV53, y principalmente en la literatura de creación. La excepción a tal regla es una traducción castellana del Fiore di virtù, que nos recuerda un dato perfectamente establecido por otras vías: la última imagen de la tortolilla es de procedencia italiana y es en Italia donde tiene, hasta hoy, una popularidad incomparablemente mayor. (F. Rico: Texto y contextos: Estudios sobre la poesía española del siglo XV, en: https://www.cervantesvirtual.com/obra-visor/texto-y-contextos-estudios-sobre-la-poesia-espanola-del-siglo-xv--0/html/01beec74-82b2-11df-acc7-002185ce6064_40.html).

E no noso ámbito galego-portugués? A simboloxía da rula fiel aí está, na pura beleza breve da forma popular. Sarmiento, no XVIII,  faise eco: 

A rula desque é viuda, / nunca pensa en ser casada, /nem pousar en ramo verde, /nem beber en agua crara. (DdD).

É case idéntica á cantiga que coñeceu e glosou Rosalía. Leite de Vasconcellos tamén se preguntou a principios do século XX polas orixes entre nós do tema da rula e chegou á idéntica conclusión. Fixo o seu niño na boca do pobo e deixounos cantigas de grande beleza. El recolle esta no norte de Portugal:

Eu sou como a triste rola/ Quando os amores perde: /Anda de ramo em ramo, / Nem agoa clara bebe!

E estoutra no Miño: Namorei-me, -foi meu gósto; / Olhar, -foi o meu regalo. / Nao quero ser como a rola, / Que morreu ao desamparo[4]

Así que a primeira documentación que temos do tema parece que é a de Sarmiento. Na nosa lírica medieval a rula está ausente, mais si está presente a fontana freda  e o tema da auga avolta, non clara: hai que reler a Pero Meogo e o estudo que dese autor fixo Méndez Ferrín.

Poderiamos citar ducias de refráns coa rula (en Vázquez Saco) e máis cantigas populares galegas onde intervén a rula, pero é suficiente con estas pinceladas.


 

As aves-contrapunto: Especialmente en Follas Novas, paxaros, pombas e rula serven de contrapunto aos sentimentos humanos que caracterizan o tempo presente.

Moito te quixen un tempo, / simiterio encantador […] / mentras cantaban os páxaros (Libro II. Do íntimo) A alegría do canto das aves sitúase claramente no plano do pasado.

¡Cal cantan os paxariños / enamoradas canciós! / Mais anque cantan, non cantan /para min (Íbidem). Vedes que o canto serve de contrapunto doloroso ao estado anímico actual do personaxe representado nese min.

Hai varios exemplos máis pero sen dúbida o caso paradigmático é o que aparece en “Tecín soa a miña tea”[5], cando lemos: Cala, rula; os teus arrulos / ganas de morrer me dan. Chamo a vosa atención sobre a tremenda forza expresiva provocada pola aliteración do erre múltiple. Se analizamos algo polo miúdo o tópico vemos que non é exclusivo da nosa autora, aínda que ela o use de maneira maxistral. Aparece na lírica medieval algo semellante, naquel refrán que Airas Nunez toma do pobo: "¡Ai estorniño do avelanedo, | cantades vós, e moir ' eu e pen ' | e d ' amores ei mal![6]

 

(Tecedeira. Ilustración de mediados do XV)

 

O canto da ave marca un forte contraste co estado de ánimo do ser humano. E antes, no eido dos trobadores occitanos, documentamos un par de exempliños paralelos na pluma do lemosino Gaucem Faidit. Vouvos copiar quizais os casos máis claros en que o poeta, que sofre pola ausencia ou indiferenza da amada, non sente pracer polo canto das aves:

Lo rossiholet salvatge / ai auzit que s’esbaudeia / per amor en don lengatge, / em fai si morir d’enveia (…)

***

Mout m’enojet ogan lo coindetz mes / don l’escur temps s’adourss’e s’esclarzis, el rossignols, que sol esser cortes,/ m’es tan vilas q’a pouc no m’a aucis, / q’ieu auch sos chans, e vei qel mons verdeja / et tot qant es poigna en joi aver, / e mos fis cors fund e mor e feuneja (…)[7]

 

Quizais vos preguntedes, volvendo á rula rosaliana, como pode ser que unha ave simbolice unha cousa e logo outra. A polivalencia é relativamente normal. Arriba vimos como a Xulieta shakespeariana falaba mal da cotovía [en inglés lark], unha ave tradicionalmente valorada polo seu canto e/ou polo seu elevado voo ao ceo, trazo enfocado por moitos para usala de símbolo da procura de Deus.

E se me permitides abondar aínda neste punto, antes ca a rula simbolizase a fidelidade, era a choia quen o facía:

En el primitivo Physiologus griego era la corneja [a nosa choia] el símbolo de la casta monogamia; la tórtola era pájaro solitario sin más. Ya había notado Samuel Bochart en el siglo XVIII, tras largas indaga¬ciones sobre los animales de la Biblia en la literatura patrística, que el primitivo símbolo de la casta monogamia era la paloma, "pero que, no se sabe por qué, la gran mayoría de los Padres posteriores habían trasladado dicho rasgo a la tórtola"[8]

A choia mudou de simbolismo e converteuse nunha ave agoreira. Desas tamén veremos a súa presenza en Rosalía. Nunha segunda parte. Non sexa tanta a cera que arda a igrexa. Quero dicir que non vaiamos esgotar a gana de ler a cantora do Sar. Ou de reflexionar sobre a súa obra. Felices relecturas rosalianas! E relembrade que onte, 23 de febreiro, cumpríronse 187 anos do seu nacemento.

 

(Pomba. Bestiario de Aberdeen. S. XII)

 

 

 

 



[1] Nº 16 (“Eu ben vin estar o moucho”, CG): como os páxaros do mare / nadando paso o regueiro; Nº 23 (“Castellana de Castilla”, CG) Ese mirar de pombiña / volvés en fosca mirada; Nº 20 (“Ora, meu meniño, ora”, CG) O que mantén as formigas / e ós paxariños sustenta [alusión evanxélica: Ollade para as aves do ceo: nin sementan, nin seituran, nin recollen nas arcas e, con todo, son mantidas polo voso Pai celestial, en Mateo 6,  24-34].

[2] José Julio García Arranz, Symbola et emblemata vium. Las aves en los libros de emblemas y empresas de los siglos XVI y XVII. SIELAE. A Coruña, 2010, p. 171.

[3] Asensio dá as versións de Fontefrida máis antigas, principios do XVI, as catro anteriores a 1550: https://nrfh.colmex.mx/index.php/nrfh/article/view/319/319

 

[4] J. Leite de Vasconcellos, “A Rola Viuva na Poesia Popular Portuguesa”

https://www.jstor.org/stable/2917731

[5] Libro V. Este poema amosa con extraordinaria clareza as concomitancias coa cantiga de amigo galego-portuguesa: punto de vista feminino, tema-ausencia do ser amado, recursos paralelísticos, diálogo cun elemento non humano e forte presenza da natureza.

[7] Oín o reiseñor salvaxe que se alboroza por amor na súa linguaxe e faime morrer de envexa  //

Moito me amolou hogano o bonito mes en que o tempo escuro adoza e aclara e o reiseñor, que adoita ser cortés, éme tan vilán que por pouco non me mata, porque oio os seus cantos e vexo que o mundo enverdece e que todo canto existe pugna por ter alegría e o meu leal corazón se funde, morre e se irrita… (tradución ao galego nosa)

[8] Marcel Bataillon: “La tortolica de "Fontefrida" y del "Cántico espiritual"”, en Nueva Revista de Filología Hispánica, 7, 1953.