Lendo a Homero (II)
Imos variar o
enfoque. Na primeira parte escoitamos as voces dos rapaces que leron a Homero.
Agora escoitaremos a voz do profesor de filosofía. Benito Arbaizar, ademais de darvos clase e de ler os
poetas alemáns, escribe de cando en vez. E publica. Teño xunta a min, sen ir máis
lonxe, un libro seu sobre Copérnico. Son razóns suficientes como para que
valoremos o que temos na casa. Espero os vosos comentarios tras a lectura deste
seu artigo.
(Ilustración de Vicente B. Ballester pra a ed. do Círculo de Lectores da Ilíada e a Odisea de 1971)
Aquiles e Ulises.
A
Odisea é a historia dunha viaxe chea de aventuras e perigos que
entrecruza os destinos de homes, heroes e deuses. Quen viaxa é un
home que ten a guerra ás súas costas e o retorno ao fogar no seu
corazón. A epopea é expresión dunha cultura que forxou as bases de
Occidente, a expresión dun pobo decididamente novo e audaz, que
vemos nacer literariamente co mozo Aquiles, protagonista da Ilíada,
e concluír históricamente co mozo Alexandre, protagonista da
historia. Un pobo que creou a democracia e revolucionou a arte e o
pensamento. Un pobo que ten no “astutísimo Ulises” unha das súas
expresións paradigmáticas.
A
Ilíada
e a Odisea,
esas cimas da literatura universal, son dúas fiestras ao alma grega
e, como tratarei de glosar, tamén dous momentos e dúas caras dun
desenvolvemento do seu espírito. Dous momentos que expresan o espazo
mítico que abre a cosmovisión grega antes de que brotasen a
filosofía e a ciencia, momentos que sinalan a terra na que a
devandita cultura botou raíz antes de que dese os seus froitos
históricos máis asombrosos.
Mais
no mesmo seo da mitoloxía grega é observable unha evolución que
preludia e aproxima o amencer do pensamento filosófico. Homero e
Hesíodo fixeron pasar unha multiplicidade de representacións e usos
relixiosos coexistentes na época polo baruto (epicamente artístico
ou xenealoxicamente sistemático) da relixión dos deuses olímpicos
que procedía da nobreza xonia. O máis antigo testemuño de
devandita cultura aristocrática é Homero, se convimos en designar
con ese nome ás dúas epopeas que a el se vinculan: a Iliada
e a Odisea.
O
estado dos deuses que nos presenta a Iliada é un fiel reflexo
da monarquía arcaica na que o xefe militar supremo tropezaba a miúdo
con dificultades para conseguir a submisión dos príncipes xefes,[i]
do mesmo xeito que Aquiles responde ao ideal ético (areté)
da aristocracia guerreira na convulsiva época das migracións. Na
Odisea, con todo, cabe observar a presenza dun maior
racionalismo ético e relixioso. Nela raramente entran os heroes en
loita e ata se nos describe a súa vida durante a paz (mentres que ao
lector da Iliada cústalle imaxinarse aos seus heroes fóra da
loita). Este describir a existencia do guerreiro trala guerra
patentiza a pertenza da Odisea a unha época na que os nobres
vivían unha vida xa menos convulsiva que aquela sobre a que se
asentaba o fervor bélico da Iliada.
Aínda
que a máis alta medida de todo valor humano segue sendo na Odisea
a destreza guerreira, acentúanse tamén nela a estimación das
virtudes intelectuais e sociais. De feito, o seu heroe Ulises é,
fronte ao temperamental e belicoso Aquiles, o home ao cal nunca falta
o consello intelixente e a palabra adecuada (figura a cuxo trasluz
podemos observar a astucia do xonio aventureiro pertencente á época
das viaxes marítimas). Concomitantemente, o poder de Zeus que
preside o consello de deuses ao comezo da Odisea, parece
asentarse máis sobre unha alta conciencia filosófica que sobre a
súa ameazante forza. De igual modo, a arbitrariedade coa que os
homes eran obxecto do capricho dos deuses na Iliada abre paso
a unha maior conciencia da responsabilidade que todo home ten con
respecto ao seu destino.[ii]
Tales
diferenzas reflíctense nos heroes principais de ambas epopeas:
Aquiles e Ulises. O primeiro deles parece ser a representación plena
de, en palabras de Nietzsche, “a magnífica besta loura, andando
errante de botín e vitorias”[iii]
cuxos xuízos de valor “están condicionados a unha constitución
física poderosa, a unha saúde florecente, rica e ata desbordante,
xunto co que determina o mantemento desta, é dicir, a guerra, as
aventuras, a caza, a danza, as loitas e, en xeral, todo o que implica
actividade forte, libre e alegre.”[iv]
Hölderlin vía en Aquiles “a flor máis lograda e efémera do
mundo dos heroes”, e prosegue dicindo:
“Case
quixese pensar que o poeta antigo déixao aparecer tan pouco en
acción, e deixa que os outros fagan ruído en tanto que o seu heroe
permanece na tenda, co fin de profanalo o menos posible no tumulto de
Troia. De Ulises podía o poeta contar bastantes cousas. Este é un
saco cheo de solto, no cal hai moito que contar; co outro acábase
moito antes.”[v]
Hölderlin
fai aquí unha clara decantación de preferencias e favor de Aquiles.
De todos os xeitos, o certo é que, na literatura da Antiga Grecia,
non son escasas as referencias á mingua de excelencia aristocrática
que arrastraba Ulises con respecto a Aquiles. Perda de rango
aristocrático na que vemos un reflexo do tránsito histórico e
político que estaba acontecendo.
Traxedias
de Sófocles como Áyax ou Filoctetes, son unha clara
mostra dos claroscuros que envolven a figura de Ulises. Así, por
exemplo, en Áyax a acción tráxica desencadéase por mor de
que, trala súa morte, a armadura de Aquiles non é outorgada ao máis
valoroso, Áyax, senón ao máis astuto, Ulises. Iso, en primeiro
lugar, é un signo do devandito desprazamento heroico, xa que o facho
épico do guerreiro Aquiles é legado, non ao representante da areté
do arroxo no combate (Áyax) senón ao representante do cálculo e a
astucia: Ulises. O centro de gravidade da areté vaise
desprazando cara ao intelectual. Precisamente o drama de Áyax e o
que lle conduce ao suicidio é a súa conciencia de ser desprazado do
seu lugar heroico; o drama de Áyax é ser varrido por un
desprazamento mítico. “O longo e inconmensurable tempo”,di Áyax,
“trae á vida absolutamente todas as cousas, e as visibles
escuréceas”.[vi] E, efectivamente era
o tempo mesmo da historia, o destino histórico, o que elevaba como
un sol emerxente a areté de Ulises e afundía como un sol que
se pon a de Aquiles (da cal Ayax era un sucesor).
No
Filoctetes de Sófocles achamos unha vez máis a
contraposición entre unha areté instintiva, baseada
fundamentalmente nunha innata nobreza de espírito e cuxo paradigma
sería Aquiles, e unha areté vinculada ao exercicio da
astucia e da trampa onde as artimañas da intelixencia son os medios
capitais para o triunfo. Nesta obra, Ulises intenta convencer a
Neptólemo, fillo de Aquiles, de que só a través de enganos
poderían obter o seu obxectivo: levarse a Filoctetes e o seu arco. A
obra esta atravesada pola tensión interior de Neptólemo que,como
fillo de quen é, detesta toda acción que non sexa nobre e frontal,
repugnando de todo éxito obtido polos medios que Ulises quere
empregar: a trampa e o engano.[vii]
Pola
súa banda, Filoctetes, que sente admiración pola elevada nobreza de
Aquiles, contempla ao astuto Ulises como “a malicia
personificada”,[viii] como alguén que
“se agarraría coa súa lingua a todo vil razonamiento e a unha
total falta de escrúpulos”[ix] e, en
resumo, como un ser completamente incapaz de ter “o máis mínimo
pensamento san nin nobre”.[x] A sombra
plebea que ronda os perfís míticos de Ulises queda subliñada no
seguinte diálogo entre Neptólemo e Filoctetes:[xi]
Neptólemo:
... a guerra non se toma de bo grado a ningún home ruín senón
sempre aos honrados.
Filoctetes:
Concordo contigo. E precisamente neste mesmo sentido preguntareiche
por unha persoa indigna pero tremenda e astuta de lingua, como se
atopa agora.
Neptólemo:
Quen é ese de quen has de falar máis que de Ulises?
Filoctetes:
Non me refería a el, senón a certo Tersites que había, quen non se
contentou con falar só unha vez aínda que ninguén llo permitise.
Sabes del se se atopa vivo?
Neptólemo:
Non o vin pero puiden oír que aínda se atopaba con vida.
Filoctetes:
¡Había de estalo!, porque aínda non pereceu nada autenticamente
malo senón que os demos a esa especie cóidana ben. E comprácense,
non sei como, devolvendo do Hades á vida á xente que se fai a todo
e que é pícara, e en cambio á xusta e honrada a despachan sempre
de aquí.
Aínda
que Ulises, ao contrario de Tersites, non só non é un personaxe
desprezado senón que é un dos heroes gregos por antonomasia,
podemos seguir, no entanto, as pegadas dun certo parentesco entre
ambos. Con Tersites comparte a virtude da oratoria e, aínda que sen
alcanzar a manifesta fealdade de Tersites, o aspecto de Ulises está
afastado do canon aristocrático da beleza como irradiación da
nobreza de espírito. Fronte ao impoñente aspecto guerreiro e á
bela corpulencia heroica de Aquiles, a presenza física de Ulises é
ata tal punto pouco rechamante que o cíclope Polifemo, tras ser
cegado por este, laméntase coas seguintes palabras: “vaticinoume
[o adiviño] o que hoxe sucede: que sería privado da vista por man
de Ulises. Mais esperaba eu que chegase un varón de gran estatura,
gallardo, de moita forza, e é un home pequeno, desprezable e
minguado quen me cegou o ollo, subxugándome co viño.”
Dito
doutro xeito, o cíclope esperaba a alguén como Aquiles (que o
sometería co ímpeto da súa forza) e non a alguén como Ulises (que
o vence coas atimañas da intelixencia). Ilustrativa é, neste punto,
a conversación que mantén Ulises con Euríalo na oitava rapsodia da
Odisea:
Euríalo:
¡Hóspede! Non creo, en verdade, que sexas varón instruído nos
moitos xogos que se usan entre os homes; antes pareces capitán de
mariñeiros traficantes, sepulto asiduamente na nave de moitos barcos
para coidar da carga e vixiar as mercancías e o lucro debido ás
rapinas. Non, non tes traza de atleta.
Mirándoo
con torva face, repúxolle o enxeñoso Ulises:
Ulises:
¡Hóspede! Mal falaches e parécesme un insensato. Os deuses non
repartiron de igual modo a todos os homes os seus amables presentes:
fermosura, enxeño e elocuencia. Home hai que inferior polo seu
aspecto, recibe dunha deidade o adorno do seu facundia e xa todos
comprácense en miralo, como cando arenga con firme voz e suave
modestia, e contémplanlle como a un numen si pola cidade anda,
mentres que, pola contra, outro se parece aos inmortais polo seu
exterior e non ten donaire algún nos devanditos. Así, o seu aspecto
é distinguido e un deus non lle configurou doutra sorte, mais a súa
intelixencia é ruda.
A
sombra plebea de Ulises alenta aquela tradición segundo a cal este
era fillo de Sísifo e non de Laertes. Sísifo, mentireiro e covarde
rei fundador dunha corrompida estirpe, era un prototipo da
astucia;[xii] como é sabido, foi
castigado por Zeus a empuxar eternamente unha enorme pedra ata o alto
dun monte, e, unha vez alí, volvía inmediatamente rola cara abaixo.
O hábil Ulises non en balde destaca pola súa astucia como Sísifo,
nome falante da raíz de sophos «hábil». Aquiles, heroe
ante todo de instinto, forza irrompente da natureza manifesta na
poderosa arquitectura do seu corpo novo e belo, cede na Odisea
o protagonismo polo menos aparente pero máis sagaz Ulises, rico en
artimañas. Este último máis parece, como dicía Euríalo, “capitán
de mariñeiros traficantes” ou, como dicía Filoctetes,
“pirata”,[xiii] que nobre e atlético
guerreiro.
A
sombra plebea de Ulises xorde ante os ollos dos que proxectaban sobre
el a luz da vella mirada aristocrática, a mirada resentida dunha
épica que declinaba en favor da sagacidade política, retórica e
comercial. A este corremento de terras, que sinala a fin dun mundo e
o comezo doutro máis familiar para nós, non é alleo o paso do mito
ao logos do que xorde a filosofía grega, o a chegada da democracia e
o futuro desenvolvemento da ciencia. Ese desprazamento moveunos a
todos.
Benito
Arbaizar Gil.
[i] W. Nestle, Historia del espíritu griego, Barcelona, Ariel,
1987. p. 29
[ii] W. Jaeger, Paideia, Madrid, F.C.E., 1982, pp.22, 31-36, 64.
[iii] F. Nietzsche, Genealogia de la moral, 1, 11.
[iv] F. Nietzsche, Genealogia de la moral, 1, 7.
[v] F. Hölderlin, Ensayos, «Sobre Aquiles, 1», Madrid, Hiperión, 1990.
[vi] Sófocles, Áyax, en Tragedias completas, Madrid, Cátedra, 1991, p.57.
[vii] Sófocles, Filoctetes, en Tragedias completas, pp. 303-04.
[viii] Ibid., 319.
[ix] Ibid., 313.
[x] Ibid, 330.
[xi] Ibid. 314.
[xii] Sófocles, Ayax, Tragedias completa, p.45.
[xiii] Sófocles, Filoctetes, Tragedias completa, p.320.
Ningún comentario:
Publicar un comentario