venres, 29 de agosto de 2014

VISITANDO...


VISITANDO DEZA (II)
AS  ÁRBORES: A ARQUITECTURA EN VERDE.
Moitos de nós nutrímonos do verde. Así de simple. Necesitamos o verde como necesitamos ser amados. Cando visitei aqueles xardíns na ribeira do Támese, Kew, a uns 20 minutos en metro de Londres, unha das cousas que máis me abraiou, e arraigou no meu corazón foi o feito de teren identificdo, ben sinalado, reverenciado, o carballo máis grande do reino. Lanzal, xigantesco símbolo dun país que foi imperio marítimo, cuxas naves se fixeran coa súa madeira,  alí estaba, maxestuoso, ocupando un amplo espazo. Trouxen e teño no meu escritorio da casa de Coruña un par de follas e un par de landras.
(A carballeira de Barcia)
Aquí, en Deza, as carballeiras son igualmente fastuosas, inda abundantes, malia a mingua da masa forestal (din os arqueólogos que no período castrexo as fragas ocuparían o 90% do territorio, e aínda ata o século pasado o bosque de frondosas foi dominante, mentres que na actualidade está en regresión continua). Aquí, en España, tamén as Armadas –e xa que toco o tema, lémbrovos que a primeira armada histórica coñecida é a que mandou facer Xelmírez para defender as costas dos homes do norte, mesmo mandou vir de Xénova un mestre, un bo carpinteiro de ribeira, quen sabe se iría traballar el ou un dos seus á Moureira pontevedresa, de onde séculos máis tarde sairía a Galega, por nome oficial a nao Santa María-,  vencidas ou non (invencibles algunas daquelas naves, pois deran a volta ao mundo por primeira vez e nos comunicaron con América), foron feitas con carballos do norte, nosos, cántabros, vascos e astures. Mágoa dunha mellor política de reforestación. Agora disque hai leis que protexen os carballos, pero xa oín un par de gargalladas paisanas ao meu arredor cando mento este punto. Aprendede isto, fillos: de nada valen as mellores leis do mundo, se non se fan cumprir.
(O famoso carballo de Bermés, lugar onde nacera o non menos famoso matemático Rodríguez)
Onde está o carballo máis grande de Galicia? Francamente, non logrei dar co dato. Si que vin que Frei Martín Sarmiento se refería a el no seu tempo: “Santa Margarida do Monteporreiro/ que tén o carballo maiore do reino” (en Coloquio de 24 gallegos rústicos).
(Magníficos exemplares de buxos, pazo de Siador ou de Sestelo, c. de Silleda)

Temos, iso si, un listado editado pola Xunta de Galicia, con árbores senlleiras; anímovos a que o miredes de cando en vez. Déixovos o enderezo: (http://www.cmati.xunta.es/c/document_library/get_file?folderId=163779&name=DLFE-13502.pdf)
(O carballo de Soutolongo, tamén chamado do Muíño, e antes de Espinosa, pola familia propietaria; figura no catálogo da Xunta, está protexido, ao seu carón hai un muíño de dúas moas)
 
(A soberbia sobreira de Siador, tamén catalogada e protexida; entre oito persoas abrazamos malamente a súa roda)
(Na fraga de Catasós están os castiñeiros máis altos do reino, é espazo protexido)
 
No país de Deza hai máis que carballos: hai sobreiras e sobreirais (aquí chámanos ‘cortizos’), castiñeiros hai (e algúns altísimos, na Fraga de Catasós) e varios soutos, nogueiras, freixos, restos de abeledos (na ribeira do Deza ao seu paso polo mosteiro de Carboeiro), sabugueiros, algún teixo (no pazo de Soutolongo), espiños albares (Aránzazu parece que significa ti no espiño, tras unha aparición desa Virxe a un pastor vasco), arandeiras (hai un bosque delas no Castelo de Férveda, c. Silleda, de difícil acceso), sotobosques de acivros, maceiras (na parroquia do meu home moitos veciños facían sidra noutrora, cando era neno o seu pai). Desta riqueza en verde fálanos a toponimia dezá (ou fitotoponimia): Bidueiros,  A  Bouza, Carballeda, Carballeira, Carracedo, Carracido,  O Carballo (parr. Oleiros, c. Silleda),  O Carpazal (monte, parr. Cortegada), Carqueixeira, Espiño, Freixeiro, Filgueira, Maceira, Noceda, As Nogueiras, A Pereira, Pereiro, Piñeiro, Reboredo,  Sanguiñedo, Souto, Souto Nogueira, Soutolongo, Soutullo, Tixoa (de teixo?, está en plena montaña), Torguedo, A Viña (unha das parras máis grosas que vin na miña vida está na casa reitoral de Camanzo), A Xesta, Xestoso…
(Abelaira na ribeira do Deza, en Carboeiro; lembremos as cantigas medievais que xa nos falan das "avelaneiras floridas") 
E tamén nos fala a heráldica. No escudo de Lalín figura o rei indiscutible, a árbore de Xúpiter, o carballo, druídico, sacro, respectado por romanos e prerromanos, por vascos (el roble de Guernica), astures (penso no carvallón de Oviedo) e galaicos. Inda pervive algo desa vella sacralidade. Sabémolo polos ritos curativos, por lendas (xa vos contarei no próximo capítulo), pola continua e abundante cristianización das carballeiras (capelas, igrexas, cruceiros chantados todos nas carballeiras). O carballo do escudo de Lalín estaba xunta á vella Torre medieval (ambos os dous desaparecidos, derrubados en nome dun falso sentido do progreso, viñan estando onde o concello vello, acarón do actual grupo escultórico de Asorey en honra de Joaquín Loriga) e chamábanlle o Carballo da Manteiga. Curioso, non si? Débese o nome a que ao pé del canda a feira, se vendía a manteiga. Lemos na poesía popular: Adiós , ponte da feira,/ adiós, carballo grande,/ donde se vend ' a manteiga;  Adiós , feira do Cotón, / adiós , carballo grande,/  donde se vend ' o xabrón.
 Ora ben, sería sempre así? Se cadra tamén ao seu pé se fixeran noutrora cousas digamos máis transcendentes, como administrar xustiza (Débora, na Biblia vella, facía iso á sombra doutra árbore, dínolo expresamente o Libro dos Xuíces; seguro que a Pitia tamén aconsellaba á sombra dun loureiro, conta Pausanias que o primitivo templo en Delfos fora feito desa árbore, símbolo de Apolo), ou como reunirse o Concello (que é o que hipotiza Antonio López Ferreiro para o vello carballo que había no Preguntoiro de Santiago; a nós ensináronos en Vilatuxe un grande carballo, á sombra do cal inda recordaban os máis vellos que sentaba o amo do pazo e cobraba alí as rendas).
(Unha das moitas ermidas sitas en carballeiras que hai no país; está é a de san Caetano, e dentro garda tres imaxes, a dese santo italiano, a de san Xoán e a de santa Margarida; en Soutolongo)
 
Falemos aínda de carballos desaparecidos nestas terras que eu amo tanto.  Sei de tres: un, o do Pazo de Liñares: o avó dezao dos meus fillos díxonos que o chimparon para facer travesas (usábanse, de madeira, no trazado do ferrocarril, agora fanas de cemento), sacaron 80 travesas. Meu sogro non era dos que botan por ela. Non creo que esaxerara. Un segundo, o carballo dos Chaos: un noso veciño e amigo (sesaxenario) recórdao coas pólas cheas de pombas: coma un candieiro xigantesco, di que cada póla era igual a un carballo dos normais. Tres, o carballo de Escuadro (santa Isabel de Escuadro, c. Silleda). En Escuadro había unha carballeira, e feira nela,  que desapareceu, esta vez o sacrificio foi por unha estrada. O noso informante, septuaxenario, repítenos o que oíu dicir a seu pai: “O carballo de Escuadro! Alí cravábanse os sachos”.  Repetiumo varias veces, eu non entendía. “Xa sabe, antes os mozos…, non como agora … agora son peores…, antes pelexaban, cravaban os sachos, espetaban no carballo as cristas, un sacho ten dúas cristas…, e cando tal, collíano de alí”. Que cousas! Pero que antes pelexaban os mozos dun lugar contra os doutro, xa o sabía: “Viva Trasdeza, morra Deza!”, era grito de guerra da xente da xeración anterior á nosa, é algo dabondo sabido, tiña que vir a garda civil moitas veces ás romarías.
(Souto Manso -alude aos castiñeiros plantados pola man do home, mires como mires sempre se ven en liña recta; están na fraga de Catasós, precioso lugar para pasear, altamente recomendable, c. de Lalín)
Vou rematando: os nomes. Imposible dárvolos todos. É algo para seguir outro ano. Os nomes das carballeiras non veñen todos nos mapas. Hai que preguntar. Observamos que son tomados de, primeiro, do topónimo, da terra; segundo, do posesor, e terceiro, Deus sabe de que. Do 1º tipo: Carballeira de Barcia, de Cartemil, de Covas, de Portapazos, de Rodo (microtopónimo, barrio de Lalín), de don Freán, Fraga de Catasós (hai máis castiñeiros que carballos, pero en fin…), de Camporrapado, de don Sion, carballeira dos Chaos. Do 2º tipo: a carballeira do alcalde, en Fonteboa, c. Silleda; a carballeira do rei (dubidoso, porque igual rei deriva de rego), a carballeira da Crespa,  a carballeira de Darío (en Siador, c. Silleda), a carballeira de Quiroga (outro nome para a fraga de Catasós, este Quiroga é o nome da familia do marido de E. Pardo Bazán, din que no pazo que hai aí escribiu parte de Los pazos de Ulloa, hai frase popular: Nin que foran os bens de Quiroga!, que lle din a un cando pensa que ten moito…). Do 3º tipo: Carballeira da Zacota (en Laro, c. Silleda), carballeira das Cacasenas (nas aforas de Lalín), carballeira dos Fieiros (parece nome de planta, quizais variante dos fieitos, pero non estou certa) (Covas, c. Silleda).


(Mesa de César Portela, espectacular, na carballeira da Crespa, en Lalín; tristemente degradado este espazo, cheo de lixo; tras os preitos pola expropiación da carballeira, así andan as cousas..., uns polos outros e a casa sen varrer)

E aquí poñemos fin. Nas próximas vacacións, con tempo libre, falaremos de arqueoloxía, etnografía e folclore dezaos. Terra a nosa!

venres, 22 de agosto de 2014

VISITANDO DEZA


VISITANDO DEZA (I)

TRASDEZA: A ARQUITECTURA PERDIDA.

Algúns –non creo que moitos, e non o creo porque o verán produce nas mentes unha especie de varrido- dos que fostes alumnos meus en segundo de bacharelato recordaredes o concepto de ‘solidariedade semántica’, unha máis entre as relacións que os estudos de Semántica Estrutural do século pasado deran a coñecer. Xogando un pouco con ese concepto é como vos digo que hai substantivos que non casan nada ben con ese adxectivo –perdida-  (aí pouca solidariedade percibimos), por exemplo, o substantivo ‘muller’. En troques, hai outros que casan de marabilla. Mirade estes títulos: Na procura do tempo perdido, La arboleda perdida, Los pasos perdidos, O autobús perdido (de J. Steinbeck, podedes encontrar un comentario no blog da nosa biblioteca, ofarodesofia.blogspot.com, na sección “Un libro cada semana”).
(Capitel de pedra no mosteiro de san Lourenzo de Carboeiro, parr. Carboeiro, C. Silleda, auténtico emblema, buque insignia, do conservacionismo do Concello de Silleda; un labor digno de ser varias veces sinalado; hai camiño real que baixa ao río, ao Deza, con ponte de pedra medieval e lenda)
Hoxe encetamos unha serie vacacional, visitando lugares nos que descansamos no verán. Quedades convidados a colaborar en próximas edicións. Empezamos coas pequenas mostras de arquitectura en pedra que se perden nas nosas aldeas. Con excepcións, hai casos fermosísimos de encomiable recuperación. E como eu veraneo na bisbarra de Trasdeza (terra do meu home), por aquí nos moveremos. Antes de nada quero citar a Antonio López Ferreiro: este ciclópeo sabio galaico, arquiveiro e novelista, cando fala de Deza é para mentar aqueles doce carros tirados por bois do país que levaban madeira de nogueiras dezás, madeira con que se labrou o primeiro retábulo en honra de Santiago na súa catedral, retábulo anterior ao actual de prata. Esta mención ás nogueiras dáme pé para estruturar o proxecto dezao en capítulos, que trataremos só nas vacacións: un primeiro, dedicado á arquitectura en pedra –sen que nos movamos basicamente de Trasdeza, a banda de aló do río Deza dende a perspectiva lucense, porque estas parroquias –salvo as que están pegadas ao Ulla- pertencen á diócese da vella igrexa de Lugo-; un segundo, dedicado ás árbores do país de Deza, á arquitectura en verde; un terceiro, dedicado á arqueoloxía, etnografía e folclore dezaos, e un cuarto dedicado aos homes desta vizosa, sempre rica en castros e en historia, terra que ocupa o corazón de Galicia.
(Pontello, "ponte de Carracedo", sobre o río pequeno ou 'río de Cortegada', sito entre as parr. de Oleiros e Cortegada. Xa non se usa, pero afortunadamente pódese aínda pasar por el)

(Canle de pedra para levar a auga, metros e metros de canalización, en desuso total, para facérmoslle a foto houbo que cortar as silvas, levaba a auga desde o río pequeno ata o lugar da Brea)

(A fonte do souto. Abandonada, como está abandonado e asilveirado o precioso camino que desde Segade conducía a ela, na parr. de Cortegada)

(Fonte do pazo de Siador, recuperada, como foron recuperados pazo e capela por un particular, grande benefactor, por certo, do santuario da Saleta)

(Fonte da Saleta, parr. Siador, C. Silleda, sempre estivo ben conservada, desde a fundación de santuario, en 1864)

(Fonte na entrada do pazo de Liñares, parr. Prado, C. Lalín, onde nacera o grande aviador Joaquín Loriga, xa é Deza; foto de Mario S. García -as outras son de Charo Soto e Luís González)


(Lavadoiro en uso, pertence á casa dos Chaos; vimos varios totalmente abandonados; en uso sabemos doutros dous, un en Fondevila, parr. Cortegada, e outro en Vilar do Río, parr. Prado)
Empezamos. Pequenas obras mestras en pedra, de canteiros (arquitectos con minúscula?) anónimos, que se perden: fontes, petos, lavadoiros, pontellos, os fornos das casas, pombeiros… Logo están as cruces: na contorna atopámolas derruídas en medio dos castros, pero tamén vemos que se constrúen cruceiros novos e se colocan na entrada, na subida a un castro, como é o caso do castro de Oleiros (parroquia de Oleiros, concello Silleda); ao lado da desfeita debemos situar as recuperacións: aquí na parroquia hainas exemplares (por ex. a casa de Ramos, Camporrapado, parr. Cortegada, con. Silleda); un caso específico: as capelas. Sabemos de varias recuperadas, a pulso, cos cartos de particulares, sen subvención (a dos Chaos, e a de santa Lucía en Framiñán, parr. Cortegada). En troques  onte pola mañá fotografamos unha feita un pardiñeiro, en Carballeda, parr. Santiago de Taboada, c. Silleda.
(Capela pazo Siador. As letras falan dos fundadores, familias Baamonde e Pimentel, ano 1705)
(Capela dedicada a san Brais, avogoso para males da gorxa, invocado polas xentes noutrora tamén cando tusían as vacas; pertence á casa dos Chaos, parr. Cortegada, restaurada pola familia propietaria)
(Capela de santa Lucía, Framiñán, tamén restaurada polos propietarios; dentro estaba a imaxe da santa e outra de santa Melania, avogosa -díxome unha das propietarias- para os males de moas; Melania é tamén o nome da pastorciña a quen se lle aparecera na montaña gala a Virxe da Saleta)
(Fonte e capela desfeita -sen tellado e feita unha silvarada por dentro- de Carballeda, parr. Taboada, C. Silleda. Un lugar delicioso, con casa grande enfronte, casa con patín; advocación á V. dos Dolores)
Outro caso digno de mención: as alvarizas (construcións en pedra para protexeren as colmeas dos osos ou de calquera latrocinio): coñecemos tres, unha en  Pereiro (12 m. por 10, espléndida debeu ser, o valado moi desfeito, paisaxe divina, parr. Laro, c. Silleda), e dúas en Framiñán, unha recuperada, en activo.
(Exterior e interior da alvariza de Pereiro, Laro, Silleda. En case total abandono, e porén, esta familia segue tendo colmeas na casa)
(Exterior e interior da alvariza na Grimba, Framiñán, parr. Cortegada. Espléndido exemplo de conservación por parte da familia propietaria)
 
Os pombeiros ou pombais son para nota: que beleza! Cando visitamos a casa dos Chaos, díxenlle á anfitrioa: -Recorda vostede de ter visto as pombas entraren e saíren?  -Ou si, a miña sogra –haberá disto uns 40 anos-, facía un arroz con pichón excelente! –Pois –comentei ao fío de tan interesante dato- a miña avoa Rosario dicía que o caldo de pichón era bo para as acabadas de parir. –E o de galiña! Claro que… había que darllo ao cura, a galiña e mais os ovos, el tamén paría.
Hai costumes que non  importa que se perdan. Está claro. Si importa, en cambio, que se perda a arte e a piedade, a arte popular, como tamén doe que se perdan impunemente eses camiños…  Aínda que non sempre sexan de pedra. Levo 30 anos casada con esta terra –tamén con esta terra, si- de Deza e non me chegan os dedos da man para contar os camiños que se perden, cheos de toxo, silvas, xestas… Non se podía facer algo? Non podemos organizarnos en “Amigos dos camiños”? Pregunto. Un país que progresa non debería ser capaz de facelo sen desfacer as pasadas dos que viviron antes ca nós, a quen lle debemos o que somos?
(Pombeiro particular, moi desfeito, parr. de Siador, C. Silleda)
(Pombal da casa dos Chaos, medio tapado por un prexegueiro, como din aquí)
 
Para amar a terra como Deus manda hai dúas formas: unha, a desesperada, a daquel que a ten que abandonar contra vontade, rachando polo medio a alma, e fóra sente como lume a saudade, índice de amor profundo; a outra é mercé á educación. Da Universidade de Galicia saen ás veces homes que traballan a prol do coñecemento da paisaxe nosa: algún dos homes do Grupo Nós como Otero Pedrayo, os arqueólogos da paisaxe como Criado Boado, e xorden tamén por veces proxectos que queren axudar aos nosos fillos a saber ver cos ollos do intelecto e mais cos da intelixencia emocional, a terra. Un caso que nos toca de preto é o Proxectoterra, nacido no 2000 da man de xente vencellada á Escola de Arquitectura: Xosé Manuel Rosales, Pedro de Llano, o tristemente desaparecido Juan Luis Dalda, e o noso colega e ex profesor do centro, A. Díaz Otero, a quen lle cedemos a palabra: “Pretendíase achegar o mundo da arquitectura e da ordenación do territorio ás novas xeracións de estudantes para conseguir, mediante a educación e a sensibilización, un cambio de actitude na relación co medio. Para isto creáronse unidades didácticas, vídeos, unha banda deseñada… e, ao tempo, deseñáronse saídas didácticas para dar a coñecer o territorio e, tamén, a nova arquitectura que se estaba implantando no noso país. Inicialmente foi financiado en exclusiva polo COAG (Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia) e, máis adiante, cofinanciouse con aportacións de diversas Consellarías da Xunta”. As saídas didácticas (lembrádelas?, moitos de vós viaxastes en terceiro da ESO grazas a esta iniciativa co profesor Antonio Díaz, entre outros) están interrompidas por falta de fondos, mais o Proxectoterra segue. Nós tamén seguiremos a próxima semana aínda.
(Forno en completo desuso, Camporrapado, parr. Cortegada; o interior sempre é redondo, na foto de abaixo vese o tiro; na entrada poñíaselle unha tapa de lata, de ferro, e selábase con bosta; había oracións específicas para axudar á cocción do pan)
 

venres, 15 de agosto de 2014

OS OUTROS BLOGS


OS OUTROS BLOGS. DE PEITES E CABELOS (II)
Se é certo que as garcetas que lle pide o rei á amiga naquel irrepetible (por único na historia da poesía europa: non hai outro, no que sabemos, en que un rei lle pida prenda tamaña de amor a unha rapaza anónima, a unha doncela do pobo) poema do galego Pero Meogo, son unha prenda de amor, non é menos certo que, sempre por amor, unha muller do pobo pode ofrecer esa delicada prenda a un ser superior. Aquí na aldea a imaxe da Virxe de Santa María (en documentación antiga, Santa María de Trasdeza) tiña ata hai pouco pelo natural, ofrecido noutrora por unha veciña da parroquia. Este ano, viaxando cos nosos alumnos ao nacemento do Miño, o profesor A. Fondo programou a visita a Santa María de Meira e aló había outra imaxe da Virxe adornada por unha incrible melena natural, longa, marabillosa. Contounos a guía que pertencera a ‘María da C.’, unha anciá hoxe en día, famosa noutrora pola súa mata de pelo poderosa, soberbia, e con iso, ou por iso mesmo, ofreceuna tendo vinte e tantos anos pola curación dunha grave enfermidade da súa nai.
(Imaxe da patroa de Santa María de Meira, co pelo natural, tomada da páxina web oficial da Parroquia de Meira)
As mulleres, xa que logo, valoran moito o pelo (os homes tamén: aludía en Alén da chuvia ao poder de Sansón, depositado nos seus longos cabelos; a este respecto dinos Asimov, na súa esexese da Biblia vella, que hai aí vestixios dun deus solar, sendo os cabelos paráfrase dos raios, ou así), e por iso en fases de incualificable brutalidade na historia de Europa as mulleres son rapadas como castigo (canda as bruxas eran emplumadas antes eran rapadas, cando os fascistas castigaban as mulleres dos roxos rapábanas, cando as francesas na Francia ocupada se enguedellaron cos alemáns logo sufriron as represalias desa maneira…); mais tamén vemos casos de rapaduras voluntarias: as monxas  e algunhas santas, como Clara de Asís, que toma a decisión de cortar a súa fermosísima melena loira para depositala en prenda da súa nova relación.
Tirando por esta corda, a do pelo, chégase a moitas partes. Á mitoloxía, por exemplo. Imos vixotar (din en Corme), alucar (voz coruñesa) por dous buraquiños basicamente, un en cada extremo do planeta:  Galicia e Xapón.
En Galicia, deixádeme que vos relembre que de toda a vida houbo a tradición de cortar un pouquiño (chámaselle ‘guecho’ ou ‘guedello’)  do primeiro pelo do rapaz, do fillo ou filla (apelo ao principio de economía lingüística…) e gardalo, colgalo nunha especie de relicario: o gardapelo –non vén no DRAG-, ou o guardapelo, palabra esta que si usan os portugueses e que figura desde 1917 no DRAE.  Aquí ábrese outro mundo de asociacións: os mexicas cortaban o pelo dos seus reis cando morrían porque aí residía parte da alma e da pervivencia da memoria para as futuras xeracións (cóntanolo  Fray Jerónimo Mendieta nun libro, Historia eclesiástica indiana  que publica en México no 1604);  nos funerais de Patroclo lemos na Ilíada que, ademais de sacrificar prisioneiros para alimentar con sangue fresco a vida eterna do heroe, tamén lle dedican un guecho todos e cada un dos seus, guechos que guindan na pira funeraria; este día, vendo na tele a primeira parte da carísima serie europea, Napoleón, puidemos asistir ao fusilamento dun duque da caste dos Borbóns: segundos antes de morrer danlle tesouras e corta un guedello: “Tomade –dille a un amigo presente- , para a miña prometida”; Galdós relata nunha novela –La batalla de los Arapiles- como os escoceses noutrora levaban colgados do cinto guechos dos inimigos vencidos, igualiño que nas películas do ‘far west’…
En Galicia, digo, xa desde Risco sabemos que existía tradicionalmente a crenza de que se botabas un ou varios cabelos de muller á auga, pasado un tempo nacían serpes…, a conexión cos cabelos da vella Medusa morta ás mans do heroe indoeuropeo Perseo, está servida. E xa que estamos en territorio mediterráneo clásico, lembrades que neses lares adoitaban representar a deusa Fortuna cun guedello na cabeza? Desa imaxe nacen as frases coller a ocasión polos pelos e semellantes. En galego temos unha boísima, Casar polo guedello (cun valor semántico aproximado a dar un braguetazo, é dicir, ‘casar cun bo partido’), que atopa aí a orixe  (“y tenía asida por la guedeja a la fortuna”, din de Rosamunda no Persiles de Cervantes: se agarrabas algo polo pelo iso significaba que non perdías a ocasión de conseguilo; así casar polo guedello é aproveitar unha boa ocasión para casar, e por ampliación, ‘casar ben’).
En Xapón, nada vos podo contar máis fascinante, sen saírmonos do tema, que aquela pasaxe do Kojiki –a epopea por excelencia do Xapón arcaico- , onde o deus Susa-no-wö  agacha á virxe, a última viva tras seren devoradas as outras sete irmás polo dragón de oito colas de Kosi, convértea en peite e agáchaa no seu pelo! Magnífica e deliciosa imaxe: colle a muller e acubíllaa para salvarlle a vida, no seu pelo… Un deus que ten dentro na cabeza unha muller: como Zeus cando pare a Minerva da súa cabeza. Párea xa perfecta, enteira, con armadura e todo. Iso faime pensar, e acabo xa, que no parto noutrora a primeira pregunta que se facía sobre a criaturiña era Está enteiro? Non importaba o tamaño nin a beleza. Está enteiro? Que clara conciencia da fraxilidade humana!
Animádevos, meus queridos, a ler algo da fermosísima mitoloxía arcaica.
                                                                              Mª Rosario Soto Arias

venres, 8 de agosto de 2014

ENTREVISTAS DE VERÁN

ENTREVISTAS A EX ALUMNOS DO 'EUSEBIO DA GUARDA'
 
ENTREVISTA A MARIO GARCÍA CORTIZO, EX ALUMNO DO IES ‘EUSEBIO DA GUARDA(www.mariocortizo.com).
-Moitas grazas, Mario, por aceptar contestar as nosas preguntas. Podiamos empezar con algunha lembranza, a ser posible grata, da túa etapa no Eusebio da Guarda.
-Graciñas a vós, por querer partillar un bocadiño de conversa. É un pracer voltar a abrir un fío de unión co Eusebio xusto cando fai dez anos do remate daquela etapa. A verdade é que non podo sintetizar ese tempo nunha soa lembranza, mais sempre que boto unha ollada atrás, penso no decisivo que foi á hora de configurar a miña personalidade; houbo unha serie de eventualidades como o Prestige e o movemento Nunca Máis, a guerra de Irak e os posteriores atentados en Madrid que nos fixeron rebulir e saír á rúa a berrar para defender aquelas cousas que nos parecían xustas. Lémbroo como un exercicio de liberdade que nos facía crer que xa non eramos adolescentes e que xa formabamos parte da sociedade con todas as súas consecuencias. Mágoa ter perdido un pouco aquel idealismo nestes anos…
-Dubidaches algunha vez que a túa vida, o teu destino, estaría directamente vinculado á música? Cóntanos da túa traxectoria vital-musical.
-A verdade é que non lembro cando a música deixou de ser un pasatempo para se converter nun tren imparable que me levaría á dedicación profesional; hai un momento no que sabes que dun xeito ou doutro o teu traballo vai estar vinculado á musica, e cando rematei o instituto xa o tiña clarísimo. Dende entón púxenme a loitar por conseguilo, sen importar a onde ir nin o sacrificio que puidese supoñer. No 2007 comecei o grao de percusión en Barcelona, cidade que xa considero coma miña e onde sigo a desenvolver a miña carreira profesional. Durante os dous últimos anos compaxinei o traballo cun máster na Haia, en Holanda, e agora estou desfrutando dun pouco de calma despois dun periodo tan frenético en canto a viaxes e actividade.
(Foto do finés Jouni Ranta)
-Párate un pouco co proxecto do máster. Fainos unha síntese do tema, e das influencias recibidas.
-A investigación que levei a cabo, Proposing Live Electronics as an Alternative to Larger Performance Set-Ups (A electrónica en vivo como alternativa ás grandes configuracións de instrumentos), nace da necesidade artística de atopar novos formatos e fórmulas á hora de deseñar produtos artísticos que fagan fronte aos problemas creados pola crise financieira. A comunidade artística ten a obriga moral de achegar a cultura ao pobo aínda cando non hai recursos, como fixo Stravinski co septeto L’Histoire du Soldat ou Lorca coa compañía La Barraca. Así foi como coa axuda da electrónica comecei a atopar solucións para poder facer concertos e espectáculos con poucos recursos. Estas ideas froitificaron de diferentes xeitos, como por exemplo o espectáculo Terra, que estreei en abril do 2013 na Haia, ou obras como Cadrados, que lle encarguei ao compositor iraní Siamak Anvari, para pandeiro cadrado galego e electrónica en vivo en oito canles. Foi un luxo poder traballar neste ambiente multicultural e plurilingüístico, convivindo con xente de todas as partes do mundo.
-Agora falemos do plurilingüismo. Entre pitos e frautas, cantos idiomas dominas xa? Que tal a aprendizaxe do catalán… Les xa aos clásicos cataláns na súa lingua?
-Non tantos como me gustaría: galego e castelán (veñen de serie), inglés (porque non me quedou outra que poñerme as pilas á hora de viaxar e estudar fóra), e catalán. Sen esquecer a excelsa irmandade lingüística que temos os galegos cos territorios lusófonos e o nivel básico que adquirín de francés no instituto; o holandés dino por imposible. En canto ao catalán, foi unha lingua que me veu regalada, nunca fixen ningún esforzo por aprendelo. Cando fixen a carreira, a grande maioría das materias estaban impartidas nesta lingua, que é tan forte e está tan presente na sociedade e na cultura que sae soa.
-E ademais, o amor. Sabemos que Deus os dá e eles xúntanse. Non é así tamén no teu caso?
-Pois si. Tiven a sorte de coñecer á miña moza gravando percusións para un disco seu (ela é actriz e cantante) a partir de poesía catalana contemporánea. Pouco despois gravamos unha canción miña, desta volta en galego. E agora xa hai tempo que compartimos vida, procurando traballar xuntos sempre que podemos, xa que desfrutamos moito cos procesos creativos dos dous. No día a día falamos en catalán, mais teño que dicir que ela leva aprendido moito galego neste tempo. 
-Pero nunca esqueces as raíces. A relación riquísima coa familia aquí na Coruña, cos amigos, coa Xove Orquestra…, coa matanza e o cocido dezao, dinos…
-Cada vez creo menos nas fronteiras e nos territorios, pero é imposible esquecer as orixes. Son galego e iso non vai cambiar nunca. Paso todo o ano a pensar no verán na terra: A Coruña, as Rías Baixas, Compostela… é o mellor refuxio vacacional. A maiores, vou á Coruña colaborar coa Sinfónica de Galicia sempre que é posible, pola calidade da orquestra e polo impacto que tivo a Orquestra Xove e a propia orquestra na miña formación como músico. O mellor que gardo dos anos no instituto é o meu grupo de amigos, que están aí pase o que pase. E en canto aos produtos do porco… procuro que na miña nevera nunca falte un chourizo de Lalín, terra dos meus pais, e cada ano fago cocido para os amigos en Barcelona.
-Proxectos? Descríbenos o futuro, tal como debería ser para ti. Non nos importa sermos utópicos.
-A prioridade máxima para min nestes momentos é asentarme un pouco e consolidar as redes laborais que teño na cidade condal. Si teño pequenos proxectos persoais que van collendo forma, mais sempre é difícil atopar o equilibrio entre as producións que enchen o peto e as que enchen a alma. En canto ao futuro, hai tempo que teño claro que a música non me vai facer millonario, así que son e serei feliz mentres me dea un sustento económico suficiente para levar unha vida sen luxos, pero cómoda e tranquila.
-Mario, pouco tempo che quedará, pero igualmente quixeramos preguntarche que les agora, ou que tes na mesiña de noite para ler proximamente?
-Pois mira, a verdade é que cando traballo na ópera é cando máis leo, porque botamos moitas horas mortas no foso ao longo dos ensaios; o libro e o bocadillo nunca poden faltar. Hahaha! Agora mesmo, estou a ler El amor en los tiempos del Cólera, de García Márquez, pero teño moitos libros agardando… Acabo de cambiar de casa, e coa mudanza descubrín unha chea de cousas que teño por ser lidas.
-Recoméndanos un par de discos.
-Mmmmm. Aquí poñédesme a proba, non é doado. Entendo que preguntades por cousas novas e non por clásicos, así que aí vos van dous achádegos que fan as miñas delicias. O primeiro é Quinto, do cantante portugués Antonio Zambujo, que xa leva un par de anos no mercado e que tiven a sorte de ver ao vivo en Bruxelas o pasado abril. Aproveitade a proximidade lingüística e consumide cultura en portugués, podedes ampliar as vosas fronteiras cognitivas de xeito exponencial. O segundo disco que vos recomendo é granada[1], da cantante Silvia Pérez Cruz (gañadora do Goya á mellor canción no 2013, por Blancanieves) e do guitarrista Raül Fernández Miró. É un disco ecléctico, de versións de Robert Schumann, Enrique Morente, Leonard Cohen ou Lluís Llach. Pode parecer demasiado experimental para o ouvinte que non estea afeito, mais penso que é moi necesaria a xente que arrisca.
-Grazas, Mario, por atendernos. Unha aperta. Sorte en todo o que emprendas.
-Grazas a vós por interesarvos no meu traballo.
(Enlaces e información a maiores que nos facilita Mario, por se tendes curiosidade:
 -O vídeo de Cadrados Cadrados
 -O disco que fixemos con Elena e do que falo na entrevista: Elena Tarrats – MA. El poder de decidir
 -O disco que recomendo de Silvia Pérez Cruz: Sílvia Pérez Cruz – granada)
 






[1] Eles mesmos escriben o nome en minúscula. Creo que convén respetalo.

venres, 1 de agosto de 2014

OS OUTROS BLOGS


OS OUTROS BLOGS. DE PEITES E CABELOS (I)

Na revista nº 6 do noso instituto, Alén da chuvia, publico un pequeno artigo sobre o pelo e os peites, desde un punto de vista digamos folclórico-etnográfico. O interese polo tema veume tras a lectura dun blog que me recomendara a miña irmá: http://ermitiella.blogspot.com.es/2014/01/peines-medievales.html
Unha beleza de blog e unha beleza de tema. Inesgotable. Como a poesía. Como inesgotables son os universais literarios (xa sabedes: amor, tempo, morte).
Hoxe quería, xa que estamos de vacacións e un atópase distendido, relaxado, proclive ao que lle é afín, continuar por este vieiro amado.
(Foto dun peite tomada do blog de Ermitiella)
O simbolismo do pelo é riquísimo. Falamos nese artigo do pelo como vínculo que ata (na raíña-deusa soberana Lupa, da materia xacobea, que ata coas trenzas –garcetas no galego vello- os uros e amánsaos para que conduzan o corpo do apóstolo a Libredón-Compostela-futura Catedral de Santiago), do pelo como arma mortífera na serrana-moura extremeña (arrebolábao e mataba homes), do pelo como prenda máxica (en Brancaflor en Galicia), do pelo como prenda de amor (citabamos o peite de Guenevra que atopa Lanzarote –na novela de Chrétien de Troyes- no medio da foresta e ve nel pelos da amada e case sofre unha síncope). Hoxe imos continuar un pouco. Por exemplo, vemos que o peite en mans de Brancaflor chegou a Arxentina: No bien entró a su cuarto, hizo la niña un atadito con sus ropas y algunas comiditas. Apartó un puñado de sal, otro de ceniza, un peine y unas tijeras melladas (…). Se allanó a sacar un peine de su atadito, y después de dejar unas raras palabras al viento, lo tiró con fuerza hacia su padre. Tupidos chañarales se formaron de la nada y tanto trababan sus ramazones que no daban paso ni a una mosca (en Las mil y una noche argentinas, libro publicado en 1953 por J. Draghi Lucero, aquí en América Brancaflor chámase Florcita). Tamén nos chama a atención o dato de que a muller garde o peite coma unha pertenza básica cando parte fóra de casa (hoxe seguro que estaría antes o móbil), e así o vemos por exemplo no Quijote, no relato narrado por Sancho de Torralba cando decide seguir ao amado (mete dentro do atadiño un anaco de espello e un anaco de peite), e vemos igualmente na literatura peninsular pastoril do XVI como a pastora, cando ten vagar, colle e senta e saca do peito o peite: Caicerlinga (…) aviéndose sentado, se quitó de sobre los cabellos una red, que cogidos con ella los tenía, dexándolos esparzir por sus espaldas. Y sacando de su blanco pecho un peine, los començó a peinar, pareciendo sus dedos un blanco marfil (en Pedro de la Sierra, 1580, Espejo de príncipes y caballeros).
Vedes, vese ben no blog de Ermitiella,  que o peite podía ser un obxecto rico de arte: documentámolos de almafí (na novela picaresca do Estebanillo González), de xade (en Miguel Ángel Asturias), de óso, de ouro, de prata, incluso de coiro (en Galdós, se non erra a miña memoria).
 
Se o cabelo que Xenebra deixa no peite abandonado é prenda clara de amor (ao igual que o son as garcetas da poesía de Pero Meogo, Garcetas, miñas garcetas/el rei me mandou por elas/ madre, que lli farei? , en galego moderno, que farei da miña vida, miña nai?), vemos que na poesía primitiva española e mais na do chamado século de ouro, continuamos co mesmo: por exemplo, lemos na Arcadia de Lope de Vega que  Clavelia dálle en prenda a Celso un peite  de almafí dourado; e moito máis tarde, cando xa sabe que o seu amor é correspondido, a Pepita de Juan Valera peitea a Luís e béixalle con tan humano fervor o seu pelo.        
O valor do pelo pasa á barba: un home debe ser un home barbado ou non é home. E fixémonos que, querendo, podemos pasar da imaxe implícita de home de pelo en peito á estoutra de home barbado = home como Deus manda. E como se sabe que un home ten a suficiente barba, que ten a barba ben posta? Se lle entra un peite. Literalmente. Hai un famoso relato documentado varias veces desde o XVI no CORDE que nolo confirma: recollemos a pasaxe clave na versión de Timoneda (un rapaz afouto e con ganas de ir á guerra, pero imberbe, é rexeitado polo capitán): Mirad, amigo, no os despido sino porque no tenéis barba, que el soldado parece mal sin ella. Dijo el mancebo: -Y, ¿qué tanta barba es menester que tenga, señor? Respondió el capitán: -Cuanta se pueda tener un peine en ella. Entonces el mancebo sacó un peine y metióselo por la carne en la barba.
De onde  deducimos que o peite é a medida da barba, da esencia de ser home: xa que logo, o que vale un peite é iso: valorar canta barba hai, que home es. Saber lo que vale un peine podería encontrar aquí a súa explicación (pero sobre a orixe desa frase hai moito escrito, esta é unha hipótese máis: antes de formularse así –a formulación actual non se documenta ata a década de 1980 nos corpus académicos-, formulábase saber cuántas púas tiene un peine, frase que figura por ex. na parella Galdós-Pardo Bazán, dando unha idea de astucia semellante á que se deduce daqueloutras unidades fraseolóxicas onde a astucia se equipara a saberlle contar os pelos a un can ou sentir medrar a herba). Por hoxe abonda co tema. Continuaremos a semana que vén.
                                                                                              Mª Rosario Soto Arias.