VISITANDO DEZA (II)
AS ÁRBORES: A
ARQUITECTURA EN VERDE.
Moitos de nós nutrímonos do verde. Así de simple.
Necesitamos o verde como necesitamos ser amados. Cando visitei aqueles xardíns
na ribeira do Támese, Kew, a uns 20 minutos en metro de Londres, unha das
cousas que máis me abraiou, e arraigou no meu corazón foi o feito de teren
identificdo, ben sinalado, reverenciado, o carballo máis grande do reino.
Lanzal, xigantesco símbolo dun país que foi imperio marítimo, cuxas naves se
fixeran coa súa madeira, alí estaba,
maxestuoso, ocupando un amplo espazo. Trouxen e teño no meu escritorio da casa
de Coruña un par de follas e un par de landras.
Aquí, en Deza, as carballeiras son igualmente fastuosas,
inda abundantes, malia a mingua da masa forestal (din os arqueólogos que no
período castrexo as fragas ocuparían o 90% do territorio, e aínda ata o século pasado
o bosque de frondosas foi dominante, mentres que na actualidade está en
regresión continua). Aquí, en España, tamén as Armadas –e xa que toco o tema,
lémbrovos que a primeira armada histórica coñecida é a que mandou facer
Xelmírez para defender as costas dos homes do norte, mesmo mandou vir de Xénova
un mestre, un bo carpinteiro de ribeira, quen sabe se iría traballar el ou un
dos seus á Moureira pontevedresa, de onde séculos máis tarde sairía a Galega,
por nome oficial a nao Santa María-, vencidas
ou non (invencibles algunas daquelas naves, pois deran a volta ao mundo por
primeira vez e nos comunicaron con América), foron feitas con carballos do
norte, nosos, cántabros, vascos e astures. Mágoa dunha mellor política de
reforestación. Agora disque hai leis que protexen os carballos, pero xa oín un
par de gargalladas paisanas ao meu arredor cando mento este punto. Aprendede
isto, fillos: de nada valen as mellores leis do mundo, se non se fan cumprir.
Onde está o carballo máis grande de Galicia? Francamente,
non logrei dar co dato. Si que vin que Frei Martín Sarmiento se refería a el no
seu tempo: “Santa Margarida do Monteporreiro/ que tén o carballo maiore do
reino” (en Coloquio de 24 gallegos
rústicos).
Temos, iso si, un listado editado pola Xunta de Galicia, con
árbores senlleiras; anímovos a que o miredes de cando en vez. Déixovos o
enderezo: (http://www.cmati.xunta.es/c/document_library/get_file?folderId=163779&name=DLFE-13502.pdf)
(O carballo de Soutolongo, tamén chamado do Muíño, e antes de Espinosa, pola familia propietaria; figura no catálogo da Xunta, está protexido, ao seu carón hai un muíño de dúas moas)
(A soberbia sobreira de Siador, tamén catalogada e protexida; entre oito persoas abrazamos malamente a súa roda)
(Na fraga de Catasós están os castiñeiros máis altos do reino, é espazo protexido)
No país de Deza hai máis que carballos: hai sobreiras e
sobreirais (aquí chámanos ‘cortizos’), castiñeiros hai (e algúns altísimos, na
Fraga de Catasós) e varios soutos, nogueiras, freixos, restos de abeledos (na
ribeira do Deza ao seu paso polo mosteiro de Carboeiro), sabugueiros, algún
teixo (no pazo de Soutolongo), espiños albares (Aránzazu parece que significa ti
no espiño, tras unha aparición desa Virxe a un pastor vasco), arandeiras
(hai un bosque delas no Castelo de Férveda, c. Silleda, de difícil acceso),
sotobosques de acivros, maceiras (na parroquia do meu home moitos veciños
facían sidra noutrora, cando era neno o seu pai). Desta riqueza en verde
fálanos a toponimia dezá (ou fitotoponimia): Bidueiros, A
Bouza, Carballeda, Carballeira, Carracedo, Carracido, O Carballo (parr. Oleiros, c. Silleda), O Carpazal (monte, parr. Cortegada), Carqueixeira,
Espiño, Freixeiro, Filgueira, Maceira, Noceda, As Nogueiras, A Pereira, Pereiro,
Piñeiro, Reboredo, Sanguiñedo, Souto,
Souto Nogueira, Soutolongo, Soutullo, Tixoa (de teixo?, está en plena montaña),
Torguedo, A Viña (unha das parras máis grosas que vin na miña vida está na casa
reitoral de Camanzo), A Xesta, Xestoso…
(Abelaira na ribeira do Deza, en Carboeiro; lembremos as cantigas medievais que xa nos falan das "avelaneiras floridas")
E tamén nos fala a
heráldica. No escudo de Lalín figura o rei indiscutible, a árbore de Xúpiter, o
carballo, druídico, sacro, respectado por romanos e prerromanos, por vascos (el roble de Guernica), astures (penso no
carvallón de Oviedo) e galaicos. Inda
pervive algo desa vella sacralidade. Sabémolo polos ritos curativos, por lendas
(xa vos contarei no próximo capítulo), pola continua e abundante
cristianización das carballeiras (capelas, igrexas, cruceiros chantados todos
nas carballeiras). O carballo do escudo de Lalín estaba xunta á vella Torre
medieval (ambos os dous desaparecidos, derrubados en nome dun falso sentido do
progreso, viñan estando onde o concello vello, acarón do actual grupo
escultórico de Asorey en honra de Joaquín Loriga) e chamábanlle o Carballo da
Manteiga. Curioso, non si? Débese o nome a que ao pé del canda a feira, se
vendía a manteiga. Lemos na poesía popular: Adiós
, ponte da feira,/ adiós, carballo grande,/ donde se vend ' a manteiga; Adiós , feira do Cotón, / adiós , carballo grande,/
donde se vend ' o xabrón.
Ora ben, sería sempre
así? Se cadra tamén ao seu pé se fixeran noutrora cousas digamos máis
transcendentes, como administrar xustiza (Débora, na Biblia vella, facía iso á
sombra doutra árbore, dínolo expresamente o Libro dos Xuíces; seguro que a
Pitia tamén aconsellaba á sombra dun loureiro, conta Pausanias que o primitivo
templo en Delfos fora feito desa árbore, símbolo de Apolo), ou como reunirse o
Concello (que é o que hipotiza Antonio López Ferreiro para o vello carballo que
había no Preguntoiro de Santiago; a nós ensináronos en Vilatuxe un grande
carballo, á sombra do cal inda recordaban os máis vellos que sentaba o amo do
pazo e cobraba alí as rendas).
(Unha das moitas ermidas sitas en carballeiras que hai no país; está é a de san Caetano, e dentro garda tres imaxes, a dese santo italiano, a de san Xoán e a de santa Margarida; en Soutolongo)
Falemos aínda de carballos desaparecidos nestas terras que
eu amo tanto. Sei de tres: un, o do Pazo
de Liñares: o avó dezao dos meus fillos díxonos que o chimparon para facer
travesas (usábanse, de madeira, no trazado do ferrocarril, agora fanas de
cemento), sacaron 80 travesas. Meu sogro non era dos que botan por ela. Non
creo que esaxerara. Un segundo, o carballo dos Chaos: un noso veciño e amigo
(sesaxenario) recórdao coas pólas cheas de pombas: coma un candieiro
xigantesco, di que cada póla era igual a un carballo dos normais. Tres, o
carballo de Escuadro (santa Isabel de Escuadro, c. Silleda). En Escuadro había
unha carballeira, e feira nela, que
desapareceu, esta vez o sacrificio foi por unha estrada. O noso informante,
septuaxenario, repítenos o que oíu dicir a seu pai: “O carballo de Escuadro!
Alí cravábanse os sachos”. Repetiumo
varias veces, eu non entendía. “Xa sabe, antes os mozos…, non como agora …
agora son peores…, antes pelexaban, cravaban os sachos, espetaban no carballo
as cristas, un sacho ten dúas cristas…, e cando tal, collíano de alí”. Que cousas!
Pero que antes pelexaban os mozos dun lugar contra os doutro, xa o sabía: “Viva
Trasdeza, morra Deza!”, era grito de guerra da xente da xeración anterior á
nosa, é algo dabondo sabido, tiña que vir a garda civil moitas veces ás
romarías.
Vou rematando: os nomes. Imposible dárvolos todos. É algo
para seguir outro ano. Os nomes das carballeiras non veñen todos nos mapas. Hai
que preguntar. Observamos que son tomados de, primeiro, do topónimo, da terra;
segundo, do posesor, e terceiro, Deus sabe de que. Do 1º tipo: Carballeira de
Barcia, de Cartemil, de Covas, de Portapazos, de Rodo (microtopónimo, barrio de
Lalín), de don Freán, Fraga de Catasós (hai máis castiñeiros que carballos,
pero en fin…), de Camporrapado, de don Sion, carballeira dos Chaos. Do 2º tipo:
a carballeira do alcalde, en Fonteboa, c. Silleda; a carballeira do rei
(dubidoso, porque igual rei
deriva de rego), a carballeira da Crespa, a carballeira de
Darío (en Siador, c. Silleda), a carballeira de Quiroga (outro nome para a
fraga de Catasós, este Quiroga é o nome da familia do marido de E. Pardo Bazán,
din que no pazo que hai aí escribiu parte de Los pazos de Ulloa, hai frase popular: Nin que foran os bens de Quiroga!, que lle din a un cando pensa que
ten moito…). Do 3º tipo: Carballeira da Zacota (en Laro, c. Silleda),
carballeira das Cacasenas (nas aforas de Lalín), carballeira dos Fieiros
(parece nome de planta, quizais variante dos fieitos, pero non estou certa)
(Covas, c. Silleda).
(Mesa de César Portela, espectacular, na carballeira da Crespa, en Lalín; tristemente degradado este espazo, cheo de lixo; tras os preitos pola expropiación da carballeira, así andan as cousas..., uns polos outros e a casa sen varrer)
E aquí poñemos fin. Nas próximas vacacións, con tempo libre, falaremos de arqueoloxía, etnografía e folclore dezaos. Terra a nosa!
E aquí poñemos fin. Nas próximas vacacións, con tempo libre, falaremos de arqueoloxía, etnografía e folclore dezaos. Terra a nosa!
Ningún comentario:
Publicar un comentario