LENDO A AIRAS NUNES
AMOR COMO FONTE DE ALEGRÍA.
Un dos temas dominantes, frecuentes, na Cantiga d’Amor galego-portuguesa
é a coita. A coita de amor vén sendo sinónimo da dor que pode producir o amor.
Sobre todo cando non hai correspondencia, ou cando aínda non se sabe se un vai
ser correspondido. Dáse no ámbito occidental noso unha tendencia clara a
enfocar a relación amorosa no que ten de incomunicación, de imposibilidade.
Salvando as distancias, ese enfoque relémbranos as películas dun Antonioni ou
dun Bergman.
E porén, hai algún trobador que varía o punto de vista, que
ve no Amor unha fonte inequívoca de alegría. Tal é o caso de Airas Nunes.
Naquela feliz escolma de poesía medieval que Xosé Mª Álvarez Blázquez publicara
en 1975 na ed. Castrelos, menta precisamente ese poema do autor que hoxe quero
traer á palestra.
Botando man da información rica que nos facilita Álvarez
Blázquez, recordemos que Airas Nunes foi un crego en Compostela e que viviu ao longo do século XIII. Unha das
súas cantigas narra a peregrinaxe do rei
a Santiago (non só as de Escarnio e Maldicir nos fornecen información
social, como vedes, nunha época en que non hai medios de comunicación de masas
como hoxe, nin radio, nin cine, nin Internet, nin televisión…) e ese é un dato
clave para hipotizar a época histórica en que compón. O nome de Airas Nunes
tamén figura pé da cantiga CCXXIII de Santa
Maria no códice “princeps”, razón pola cal podémolo considerar como
colaborador directo do rei Afonso X.
Airas Nunes coñece ben a tradición autóctona, fonte da
belísima bailada que el reescribe (ou escribe por primeira vez, se supoñemos
que con anterioridade só fora bailada e cantada), a das avelaneiras floridas
(por iso dicía acertadamente a miña amiga Carmela que todo galego debía ter
unha abeleira no seu xardín ou na súa horta). Este mesmo coñecemento da
tradición primixenia (ou moi arcaica: pensemos nos arcaísmos lingüísticos irmanas, louçanas, avelaneira, avelanal, lo…)
vérteo nos refráns únicos da pastorela paradigmática Oí hoxe eu unha pastor cantar (onde por certo, oímos á
amiga-pastora sufrindo a mesma coita que normalmente habita no corazón do home:
“¡Que coita hei tan grande de sofrer: /
amar amigo e non o ousar veer! / ¡e pousarei so lo avelanal!”).
Deixádeme, antes de copiar xa a cantiga nuclear –a que me
determinou a tomar a pluma-, que vos recorde que este egrexio autor compuxo un Sirventés moral (Escarnio) que nos fai
reflexionar amargamente sobre a condición humana. Trátase dunha sátira cargada
dunha certa retranca sobre a falta de verdade do mundo; o poeta vai petando en
distintas portas onde se supón que a verdade debería morar e vaia por Deus!, de
todas elas é despedido dicíndolle que vaia chamar a outro lado, que alí nin a
coñecen nin saben onde estará esa señora Verdade. O primeiro verso di: Porque no mundo menguou a verdade.
(Fotos tomadas da Internet)
O poema en cuestión, no que se transmite a idea de ser o
amor fonte de alegría, figura no Códice
B (nº 873) e no V (nº 457).
Amor faz a min amar tal señor
que é a mais fremosa de quantas sei,
e faz-m’alegre e faz-me trobador,
cuidand’en ben sempr’; e mais vos direi:
…………………………………………[-ar]
faz-me viver en alegrança,
e faz-me todavia en ben cuidar.
Pois min amor
non quer leixar
E da-me
esforç’ e asperança,
Mal veñ’ a
quen se d’ el desasperar.
Ca per amor cuid’ eu mais a valer
e os que d’ el desasperados son
nunca poderán nẽữu ben aver,
mais aver mal. E por esta razon
…………………………………………[-ar]
trob’ eu, e non per antollança,
mais pero que sei lealment’ amar.
Pois min amor
non quer leixar
E da-me
esforç’ e asperança,
Mal veñ’ a
quen se d’ el desasperar.
Cousecen min os que amor non han
e non cousecen si, ¡vedes que mal!,
ca trob’ e canto por señor, de pran,
que sobre quantas oj’ eu sei mais val
de beldad’ e de ben falar,
e é cousida sen dultança.
Atal am’ eu, e por seu quer’ andar.
Pois min amor
non quer leixar
e da-m’
esforç’ e asperança
mal veñ’ a
quen se d’ el desasperar!
NOTA:
Na lingua da cantiga hai un par
de provenzalismos: cousecen, ‘critican’;
de pran, ‘con certeza’; cousida ‘admirada’; dultança ‘dúbida’.
ADDENDA:
Permitídeme que chame a vosa
atención verbo do concepto poesía
autóctona. É un concepto delicado, pero marabilloso porque nos obriga a ir
beber ás fontes dun tempo pretérito, sempre entre néboas e sempre fascinante.
Cando eu era universitaria, falábase dun sustrato
románico no que se cultivaba a poesía feminina de amor (tema dominante: o
amor, ausencia do amado; punto de vista: feminino) e citábase como punto de
referencia as “rapazas gaditanas” que bailaban e cantaban e xa tiñan sona en
Roma, e mentábanse –naturalmene- as carchas mozárabes (documentadas na
literatura escrita uns cen anos antes cás nosas cantigas de amigo). A tese do
sustrato é difícil de soster. Se quixeramos xogar con ela, poderiamos incluso
variar o enfoque e falar dun sustrato atlántico: subiriamos ao norte para ver
as cantigas francesas de malmaridada (mesmo tema: amor mais dor, mesmo punto de
vista), quizais as pastorelas, e baixando ao sur, as carchas e as endechas
canarias.
As endechas canarias son unha
xoia pouco coñecida entre nós. Debo citar aquí dous artigos básicos por se
tedes curiosidade, están na rede (“Mujer y poder en la Gran Canaria
Prehispánica”, de Amelia C. Rodríguez
Rodríguez; “Dos endechas canarias indígenas: Estado de la cuestión”, de Víctor
de Lama). No primeiro dísenos –entre outras moitas cousas-, recorrendo a
autores antigos, da época da conquista, que algunhas mulleres canarias (as magadas) celebraban certos ritos
propiciatorios da natureza, y hacían
danzas y bailes y cantaban endechas, mentres daban con varas no mar. No
segundo artigo citado temos os textos en lingua guanche traducidos ao castelán,
son dous poemas que verten en moldes alleos (a forma da endecha, castelá)
materia de pensamento e sentimentos propios. Igual fan as carchas: forma hebrea
ou árabe para recoller esencia autóctona ou propia; e en certo modo igual
facemos nós: Airas Nunes aproveita unha corrente cultista que vén polo Camiño
de Santiago, unha forma enriquecida polos trobadores foráneos, polos
teorizadores do amor cortés, para verter neses novos odres o viño vello rico en
mitos, en saberes ancestrais, en simbolismo baseado nas forzas vivas da
natureza galaico-portuguesa, o viño vendimado polas mulleres que se bañaron nas
ondas, que gozaron e apreciaron a floración das árbores, que sentiron no fondo
do ser o canto de todas as aves do mundo: unha sensibilidade arcaica e
autóctona, feminina, en mans de homes cultos, letrados, sensibles á sociedade
que herdaron das súas nais e avoas. Vouvos reproducir unha das dúas endechas
que recollera -conservadas por un milagre
ou azar incrible- Torriani (e por favor, lede cando teñades tempo o sabio e
completo artigo do profesor de Lama):
Aicá maragá,
aitutú aguahae
maicá guere,
demacihani
neigá haruuiti
alemalai
(“Sede benvido; mataron nosa nai;
esta xente forasteira; pero xa que estamos xuntos, irmán, quero casar, pois que
estamos perdidos”, fixádevos que fala unha muller doída polas consecuencias da
guerra).
Quizais mellor que falar de
sustrato común románico ou atlántico, quizais digo, sexa preferible falar de
sustrato común planetario. Ou case. Existe tamén o concepto de polixénese. Como gustedes. Calquera
destes é bo.
Ningún comentario:
Publicar un comentario