LENDO A...

A MATERIA XACOBEA

Este ano dou clase nun primeiro de bacharelato. Non empecei con bo pé: falaban moito, atendían pouco e traballaban aínda menos. Vaia, o que se di un luxo, a forma óptima de sentirse realizado un profesional do ensino. Pero agora, andados xa dous meses case, estou máis a gusto con eles. Hoxe mesmo, día 19,  puxen aí dous deces, en chamadas  puntuais; xa logro unha comunicación máis de ti a ti, míranme ao dereito e permítome o gozo de rir en voz alta, e amosar certa felicidade vital.

E fanme preguntas interesantes: Grandío, por exemplo, pediume que lle pase un texto da Demanda (o episodio do Castelo do rei Brutus), e este día dúas persoas dixéronme que lles explicase mellor a conexión entre a haxiografía e a materia chamada carolinxia, ao falarmos do terceiro ciclo da prosa medieval (entendendo que os outros dous ciclos, o da materia de Roma ou de Troia, e o da materia de Bretaña, están ben enfocados: enténdese bastante ben por que se chaman así e cal é o tema).

Pois ben, a cuestión que me move a tomar a pluma aquí e agora, é basicamente esta: deberiamos variar o enfoque. Eu persoalmente estaría moito máis cómoda se ao terceiro ciclo da prosa narrativa medieval galega lle chamásemos ‘A Materia Xacobea’.

A literatura xorde coma unha serie de mensaxes nunha determinada sociedade, o contexto é un elemento fundamental do acto comunicativo. O contexto da nosa época de ouro é un contexto condicionado fortemente polo mito xacobeo. Non ten volta. É tan poderoso ese mito (a presenza entre nós do corpo do apóstolo e amigo de Xesús) que irradia unha enerxía comunicativa propia. Constrúe un camiño, constrúe un concepto: o paneuropeísmo.  Abrangue as estrelas, abrangue a España, abrangue a guerra de reconquista do cristianismo hispano e conecta con Carlos, emperador de Europa no momento histórico en que florece Compostela . É Santiago en persoa o que lle amosa o seu camiño estrelar a Carlos cando este xa desistía de seguir, canso xa. Segundo o Codice Calixtino e, en consonancia con el, segundo os Milagres de Santiago (libro de principios do XV se facemos caso a Pensado, en galego), Santiago chama a Carlomagno para que libere a Galicia e mais a España dos mouros (así chamados daquela). E dalgunha maneira, Carlomango aparece descrito entre nós case coma un santo máis:  Por iso florécenlle as lanzas, por iso pode asolagar vilas...  Tanto Carlos como Roldán son heroes con atributos de santificación: oran, apelan á divindade, loitan pola causa cristiá. Incluso vemos a relación de semellanza:  así como doce eran os discípulos de Xesús... (así son doce os pares que acompañan ao rei francés). E xa que estamos, é moi curioso que malia sabermos que hai pouco de verdade histórica neste protagonismo maiúsculo de Carlos en España (nin sequera está claro que peregrinase a Compostela), é curioso –digo- que aínda no século XVIII, frei Bernardo Foyo, bieito autor dun manuscrito-historia sobre Compostela (editado por Paula Pita Galán hai pouco) faga pé no feito de celebrar cada ano a igrexa compostelá con cultos especiais  a memoria de Carlomagno. Dá que pensar ...

Pero se un ensinante destas cousas tan nosas é guiado polo epígrafe “Materia Xacobea”, está tamén autorizado en boa lóxica a falar doutro subtema igualmente xacobeo: pode mellor entrar pola máxica porta que conduce ao reino da Raíña Lupa. Queredes crer que ningún dos meus discípulos de primeiro de bacharelato  coñecía a existencia da tal raíña? Sendo como é, ademais, unha historia de tamaña beleza... 

No mapa que vos adxunto vedes cal é o seu territorio. Debuxa un camiño máis, coma unha recta que marca a divisoria da provincia actual da Coruña: é o corazón da vella Amaía, a terra rosaliana por excelencia. Fixádevos que o río é o Ulla. E recordade a orde dos acontecementos: o Códice Calixtino di que os discípulos de Santiago desembarcan en Padrón-Iria e van pedir permiso á señora daquelas terras (Lupa: consérvase como nome de muller en documentos posteriores: na Crónica de Santa María de Iria aparece como Luparia); Lupa mándaos a ver o gobernador romano a Duio (no Pindo hai moitísima lembranza de Lupa, é fundamental o artigo de F. Romero), el remíteos de novo a Lupa quen, desta feita, os manda ao monte Ilicino para que collan dous touros seus que leven o carro co corpo de Santiago: ese monte é o Pico Sacro ou Sagro. Prodúcese o milagre –os touros bravos ou dragóns segundo outras versións son amansados- e o carro vai misteriosamente guiado e chega a Compostela. Lupa convértese ao cristianismo: é bautizada. O bautismo de Lupa polo que parece ten lugar en Padrón, na fonte do Carme (dato que me facilitou o prof.  Antonio Fondo). A raíña Lupa –unha raíña con gando vacún, coma a irlandesa Maeve- posuía, que saibamos, un castelo no Pico Sacro e outro en Castro Lupario ou Castro de Francos. Ata aquí chegamos. Outro día seguiremos con esta materia e falaremos  algo de Roldán.

 

(Santiago bautiza cunha vieira na man a Lupa, parte superior da Fonte do Carme, Padrón)

Había que investigar, iso si, se a lembranza de Lupa cruzou o Ulla: hai que preguntar pola Estrada, por Tabeirós. Déixovos unha pequena bibliografía básica:

Alonso Romero, F. (1983): “La leyenda de la Reina Lupa en los Montes del Pindo”. CEG XXXIV.

Díaz y Díaz, M. (1965): “La literatura jacobea anterior al Códice Calixtino”. Compostellanum X.

Llinares, M. (1989): “La Reina Lupa entre la leyenda literaria y la tradicion popular”. CEG XXXVIII.

Moralejo, A., Torres, C. Y Feo, J. (1998): “Liber Sancti Jacobi “Codex Calixtinus”.  Xunta de Galicia.

Soto Arias, Mª R. (2003): “Da raíña Lupa e da tradición xacobea”. Garoza, nº 3. 

 (A Fonte do Carme, en Padrón. Vense claramente os tres corpos: a Virxe das Dores, a barca de pedra onde chegou o corpo de Santiago -precisamente o nome Padrón está relacionado co desembarco dos discípulos que transportaban o corpo desde Palestina, aínda que a pedra que dá nome á famosa vila sería probablemente un pedestal con inscrición romana conservado ata a actualidade, así nolo di G. Navaza nunha colaboración recente, ano 2011, en "Toponimia Hispánica"- e o bautismo da raíña Lupa de man do propio apóstolo. A fonte foi reconstruída no XVIII)

(Mª Rosario Soto Arias, catedrática de Lingua Galega e Literatura no IES 'Eusebio da Guarda' da Coruña)