LENDO A...

 LENDO A SANTA TERESA

Este sábado pasado, 28 de marzo, cumpríronse 500 anos do nacemento de santa Teresa. Pareceume hora de subir ao estante máis alto da nosa biblioteca na casa aquí na Coruña e coller un libriño que me regalara a familia da miña amiga Mari Carmen cando tiña uns 14 anos. É o primeiro tomo da súa vida, nunha edición de 1872, co prólogo de frei Luis de León (outro grande das letras hispánicas do XVI, el non chegou a coñecer á santa tamén vinculada a Salamanca, pero apreciouna: os dous teñen en común, amais das afinidades de espírito, ter sido obxecto de persecucións inquisitoriais).

Levo só vinte e dous capítulos lidos, pouco para o que ela escribiu, suficiente como para ir abrindo boca. Todos os que fostes meus alumnos –e prestastes atención-, cansariades de oírme dicir que o signo lingüístico –falando do mínimo, ou morfema, seguindo a escola compostelá- é unha unión íntima, indisoluble, tal como a palma e mais o dorso da man, o anverso e mais o reverso dunha folla, ou a cara e a cruz dunha moeda. Así un bo libro, como este escrito de man de muller (o primeiro que eu saiba na historia das literaturas en linguas romances na península, porque en árabe coñecemos polo menos un poema escrito por unha muller no sur, logo se me acorda búscovolo): agora temos un signo lingüístico superior e nel a unión íntima e indisoluble dáse entre o fondo –as ideas: tema e subtemas- e a forma lingüística por excelencia (a sintaxe, os recursos literarios, a fraseoloxía, o léxico). De todos os xeitos, éme imposible xebrar: que me atraeu inicialmente máis: a frescura innegable (ese carácter primixenio: ese pensar canta razón tiñan os homes do 27 en buscar as fontes, a poesía chamada “primitiva”, os cantares populares anónimos do XV..., canto mellor se entende aquí a forza irresistible que a poesía dos códices do XIII e do XIV exerceu sobre os homes do Grupo Nós a principios do século XX...) da lingua teresiana, tan inxenua se cadra, sempre tan pura, ou as ideas? Por exemplo, desde o principio podes ver como o tema principal –a conquista ou coñecemento do amor de Deus, ou o dominio, dito con outras palabras, da linguaxe do espírito- estrutúrase en graos: a conquista é un movemento ascendente. Sóbese: igual que o bo amador, o amador cortés, o que segue a teoría do amor cortés provenzal que irradia polo Camiño de Santiago a media Europa, experimenta ou quizais sofre estadios ascendentes. 

 (A obra barroca de Bernini tocando o tema da éxtase teresiana, "extasi" escribe ela. Foto tomada da Internet)

Hai, pois, na construción que deseña a nosa única doutora pola igrexa nomeada, Teresa de Ávila ou de Xesús, unha escala ascendente: a base dese camiño é a humildade. O método por excelencia é a oración, a comunicación. Logo tamén ten moita importancia o saberse levar: a combinación, primeiro dialéctica,  entre facer e padecer: a forma activa e a forma pasiva (creo que había un bo exemplo para distinguir –como nun exame de Selectividade que traballamos este día en 2º de bacharelato- entre pasiva reflexa e pasiva perifrástica: era co vbo. elevar ou sinónimo: a alma elévase /VS/ a alma é elevada: no 1º caso hai esforzo por parte da alma: no 2º caso todo o mérito é de quen a eleva, Deus na idea que comunica a nosa autora).

Vedes, meus queridos, que me gusta moito a forma lingüística, pero non me gustan menos outras ideas que se perciben clarisimamente na obra: por exemplo, a conciencia de ser muller. Continuamente hai comentarios a ese propósito: se difícil é entender que Deus se comunique cun pobre ser, imperfecto, máis difícil lle resulta concibir que o faga cunha muller: Sea el Señor bendito por todo, que á una mujer como yo quiere y consiente que hable en cosas suyas, tales y tan subidas; En especial para mujeres es malo [avisa non subir o espírito si el Señor no lo subiere], que podrá el demonio causar alguna ilusión [ela parte da base de que a muller é máis débil ante esas “ilusións”]; De todo mi ánimo (que dicen no le tengo pequeño, y se ha visto me lo dió Dios harto mas que de mujer); Basta ser mujer, para caérseme las alas, cuanto mas mujer y ruin. Non sigo, pero está claro, e non creo que a) sexa antifeminista, nin b) bote man de tópicos de falsa modestia: creo que responde ao pensamento da época, e como así pensan todos, así pensa ela, normal. Preguntábame unha amiga nesa orde de cousas, pero por que? Por que este pensamento xeneralizado de sermos inferiores? Basicamente porque da diversificación de funcións (función reprodutora: nutricia) deriva a repartición de espazos (a cociña, o dormitorio, a horta) e de aí a excluírnos das esferas do saber só hai un paso: que unha muller como Melibea ou como Teresa lean moitos libros é unha rareza histórica na Europa do momento, quizais só explicable porque eran de familia de conversos. Pero derivo xa moito do tema. Si podemos engadir, en conexión coa cuestión do xénero, que no libro está presente o escrúpulo de non querer que se saiba que é ela a autora:  Escribirlo he todo lo mejor que pueda por no ser conocida. Así fará 400 anos despois Rosalía cando inicialmente se resiste a publicar co seu nome.

 (Este monumento avulense a xente chámao 'Os catro postes' e é común viren aquí os acabados de casar para faceren fotos; a tradición conta que neste punto pillou o tío a Teresa e ao irmán -dos once que tiña- máis querido, Rodrigo, cando escapaban a terra de mouros para poderen ser mártires. Foto tomada da Internet. Vedes as murallas medievais da cidade, cuxa construción -igua cá repoboación con xente do vello reino astur-galaico-leonés- se atribúe aos condes de Galicia, dona Urraca e don Raimundo)

Vaiamos agora á forma. Nunha primeira aproximación á forma, hai que referirse ao xénero literario: o enfoque é o da primeira persoa do discurso, o eu, quen se dirixe a un receptor –forma pseudo epistolar, con influencia quizais das Confesións agustinianas, que nos recorda moito ao Lazarillo, en canto que está presente o destinatario, V. m., a segunda persoa, vosa mercé, un superior que lle manda que escriba-. Receptor que se fai múltiple axiña: tan logo fala con Deus, a quen dá o tratamento de Majestad (un interlocutor a quen a autora do libro lle confire a categoría de actante principal: interlocutor igual a emisor nunha sinonimia integral, nun acto de fala perfecto podiamos dicir, de perfecta interrelación, se interpretamos as liñas mestras do trazado do libro, na súa interpretación metalingüística ou metaliteraria),  como entra na súa conciencia a necesidade de ser oída por nós, aqueloutros seres humanos receptivos en quen ela pensa como seres aptos para, ou necesitados de, recibir as súas palabras.

Canto á forma lingüística, tal como a entendemos facendo valer a función poética, os recursos que máis chaman a nosa atención son os símiles, as metáforas e as antíteses.

Símiles: a alma como horta ou verxel e Deus o xardineiro.

Que son entonces [refírese ás outras dúas potencias do ser humano distintas da vontade, a saber, a memoria e a imaxinación] como unas palomas que no se contentan con el cebo que les da el dueño del palomar [Deus] sin trabajarlo ellas.

Recogida [a alma] como sabia abeja.

Ayudar á llevar la cruz a Cristo como buenos caballeros, que sin sueldo quieren servir á su Rey [debemos relembrar aquí que a nosa Tareixa amaba de rapaza ler libros de cabalaría, como máis tarde fará Alonso Quijano].

El alma da un vuelo y llega a mucho, aunque como avecita que tiene pelo malo, cansa y queda [ fixádevos que antes os rapaces observabamos e xogabamos máis que agora cos paxaros..., na parroquia do meu home –dezao- dicíase que os paxariños tiñan a tiña e daquela non se tocaban por medo; esa “tiña” era a penuxe, o pelo malo de santa Teresa: aquí le nacieron las alas para bien volar, ya se le ha caido el pelo malo].

Anda [a alma] como vendida en tierra ajena [recordade que naquela sociedade había escravos, ao igual que os había en terras americanas e musulmanas-hispanas].

Y se labra ó purifica, como el oro en el crisol.

Coge el Señor el alma (digamos ahora, á manera que las nubes cogen los vapores de la tierra).

Metáforas e alegorías:

Tantas veces de nuevo la habéis tornado á rescatar y quitar [a alma] de los dientes del espantoso dragon.

Es, pues, esta oración una centellica que comienza.

Más hacen aquí al caso unas pajitas puestas con humildad (...), y más le ayudan a encender, que no mucha leña [este é un caso típico de alegoría: entran en correlación a serie de metáforas relacionadas coa materia que arde ao prender a centellica: así se inflama o espírito, eis a flamma de amor en Quevedo].

Estar en este destierro ‘mundo’ [metáfora fixada polo galego Pedro de Mezonzo na Salve].

[Gústanlle moito á avulense as metáforas do reino animal; cando fala da escolla dos mestres di] que no les enseñe a ser sapos, ni que se contente con que se muestre el alma á solo cazar lagartijas.

Porque aun non es tan hijo [fala da alma novel, consciente da súa insignificancia cando lle da o Sol de justicia] desta águila caudalosa, que pueda mirar este Sol de hito en hito.

Viene un ímpetu tan acelerado y fuerte, que veis y sentís levantarse esta nube, ó esta águila caudalosa, y cogeros con sus alas.

Sino que quiere el cuerpo, aun siendo tan mortal y de tierra tan sucia [velaí unha metáfora que veremos tamén en Rosalía: Este barro mortal que envolve o esprito...]

Antíteses:

Acá (o mundo, as cousas do mundo perecedoiro) /VS/ Aquí (en este estado superior en que ela e outros seres chamados entenden).

Todo era poco según ellos eran muchos.

Sea Dios alabado, que me dio vida para salir de muerte tan mortal.

Por claro que yo quiera decir estas cosas de oración, será bien oscuro para quien no tuviere experiencia.

De ver que un muladar tan sucio y de mal olor hiciese huerto de tan suaves flores.

Siervos del amor.

Su Majestad no quiere gocemos de cosa tan preciosa sin gran precio.

Suave es su yugo.

Y mientras mayor mal, mas resplandece el gran bien de vuestas misericordias

Que hace una confusión que hace deshacer.

Ello es un recio martirio sabroso.

No hay poder contra su poder.

No hay alma en este camino tan gigante que no haya menester muchas veces tornar á ser niño.

(Continuaremos  outra semana cunha segunda parte).

 (Interior do convento da Encarnación, en Ávila, onde tiña santa Teresa unha cela. Foto tomada da Internet)