luns, 24 de agosto de 2015

LENDO A...



LENDO A...

LENDO CONTOS POPULARES. 

Creo que nunca vos dixen o moito (que vos sei querer..., di o rei trobador nunha das súas sublimes cantigas d’Amor, aquela de aque me en vossa prison), que me engaiolan, que me gustan os contos populares. De sempre. Se non temese aborrecer sería aquí e agora quen de relembrar os que me contaba miña nai (Almendrita, A flor do alilá, non moitos máis, pero pedíallos unha e outra vez ao longo dos sete primeiros anos e repetíaos sen cansazo), meu pai (papá dramatizaba coa voz cando facía de lobo, en Carapuchiña ou naquel estupendo dos sete cabritiños, un dos cales se agachaba tras o reloxo, ou naqueloutro da cabra montesina do monte montesinal, que saía da despensa e ameazaba con chapar a protagonista, daquela viviamos nos Castros e a nosa despensa tiña porta que logo abría eu con medo...). Díxenlle onte ao meu compañeiro de fatigas, a ti contábanche contos de neno? Nin o primeiro. Vaia por Deus!, menos mal que a vida compensa e tenme a min para esgotar a cota. A raíña indiscutible dos contos da miña infancia era a avoa Rosario, a valdeorrense. Era unha fonte de sete canos, o raio que non cesa. Sabía restras, con poemas incluídos (-¿Moza que riegas la albahaca, cuántas hojitas tiene la planta? –Caballero de capa y sombrero, ¿cuántas estrellas hay bajo el cielo?), e cando me narraba docemente aquel da malvada raíña moura que suplanta á outra raíña cravándolle un alfinete entre a mata de pelo mentres a peiteaba converténdoa en pomba, a avoa acariñaba o meu propio cabelo, facendo coma quen... Espero que no paraíso siga habendo quen lles conte contos a eles, ou a quen contarllos...


En todas as partes do mundo hai contos populares. Vouvos dar unha mostra de aquí e acolá de cando en vez. Un aspecto fascinante deste tipo de literatura é que se enrosca coma unha glicinia ou como a vide por entre distintos xéneros: os contos populares tamén poden beber do mito, pero eles mesmos arraigan sen que nos percatemos na haxiografía (as vidas de santos, é o caso da vida da francesa santa Marta e o dragón, ou a vida de santa Xenoveva), na Biblia (aí un dos expertos é Asimov, xa vos poñerei outro día exemplos), na literatura chamada culta (no Lazarillo a estudosa Mª Rosa Lida de Malkiel rastrexaba contiños populares, folclóricos, centro europeos, polo menos rastrexaba concomitancias), na fraseoloxía (Estar coma o rei nunha cesta lévanos aos contos onde o meniño fillo de reis é botado ao río nun cestiño..., a frase que sexa para as boas fadas remite aos contos onde hai fadas que bendín os meniños acabados de nacer e concédenlles doas), etc. Algunha vez escribimos sobre o tema e se gustades, o artigo está dispoñible na rede (http://www.cirp.es/pub/docs/cfg/cfg11.pdf).
Hoxe quero centrar o discurso nun libro espléndido: Cuentos populares mexicanos, nunha coidada edición do 2015 a cargo de Fabio Morábito (o limiar non se pode perder: tremenda dose de sentido común e ben facer...). Recoméndovolo encarecidamente. De todo o que quixera dicirvos, escollo tres cousiñas (o 3 é o número por excelencia, número prototipo, xerador de estruturas narrativas contísticas). Unha, a riqueza de linguas do país, México. Todos están traducidos pero Morábito especifica sempre en que lingua foron narrados inicialmente: hainos en español de Jalisco, de California...; hainos en lingua mixe de Oaxaca; hainos en náhuatl; en maya de Yucatán, de Quintana-Roo;  en tepehuano de Durango. Unha pasada de riqueza lingüística (quizais sexa esa unha das causas de dar México ao mundo escritores tan bos: pensadores -Alfonso Reyes-, poetas –o propio Reyes, Octavio Paz-, novelistas - Agustín Yáñez, Carlos Fuentes-, contistas –Elena Poniatowska, etc., etc.).

Dúas, sempre a voltas coa lingua: recordades que vos dixen que as palabras nacen, multiplícanse, viaxan, multiplícanse de novo en variantes, e morren? Pois os contos, ou os temas,  tamén viaxan: coma os mitos, coma as frases. Aquí neste libro atopamos, por citar só un par de casos interesantes, un motivo curioso: o da serea muda. Aparece no conto titulado “La reina Isabel”, narrado en español. A pregunta do millón é, viaxaría ese motivo desde a nosa terra? Que nós saibamos, a historia da serea dos Mariño, dona Mariña, muda ata que o home fai aceno de guindar co fillo ao lume (entón ela berra, cáelle o anaco de carne que atrancaba a glote, e fala) aparece en substancia xa rexistrada no Libro das Liñaxes medieval galego-portugués. E esa, no que nós sabemos, é a documentación máis antiga deste motivo, o da serea muda. Os galegos viaxan a México desde o principio (nun libro que nos trouxo Miguel dunha súa viaxe á cidade de México D.F. consta o listado dos homes que acompañaban a Cortés na noite triste no primeiro cuartel do XVI e un deles –polo menos- ten apelido galego [trátase do libro México Viejo, de Luis González Obregón, aí consta que nesa noite do 30 de xuño de 1520 marchaban á cabeza varios capitáns de Cortés, entre eles Francisco de Lugo], e sabemos tamén que o primeiro libro de matemáticas que chega a aquel continente, é publicado polo galego Juan Díez Freile en México en 1556,  sabémolo mercé a un catedrático de matemáticas que foi do noso Instituto, David Fernández Diéguez). Grazas a outro conto (“El zahorí de Caca”) vemos que é unha frase, Aí é onde a porca torce o rabo, a que probablemente viaxou desde Galicia.  O DRAE dáa como propia de Cuba, pero vémola na Internet ben establecida en Colombia (cultura Costeña) e México. Esta é a explicación semántica que dá Eladio Rodríguez desta frase popular galega: “Ahí é donde a porca retorce o rabo, dícese cuando se encuentra una dificultad grande y difícilmente vencible”; o TILG recolle como primeira documentación da frase a de Noriega Varela (1928). No corpus histórico da RAE (CORDE) non a documentamos. A imaxe de retorcer o rabo ao porco como sinónimo de ter entre mans unha seria dificultade aparece, ademais, no cantigueiro popular galaico: mirade estes versos recollidos por Saco e Arce: Eu casar ben me casara , Por estar acompañado , Manter fillos e muller , Retorcerll ' ó porco o rabo.

 (As ilustracións do libro de contos que vos recomendo son de varios artistas: A. Balcázar, I. Barrón, M. Monroy, J. Palomino, R. Peláez, I. R. Esquivel, S. Solís e F. Vanden Broeck)

E tres, e rematamos por hoxe. Hai poucos contos “puros” (que resulten virxes a un oído afeito, quer dicir, contos nos que sexa case imposible ver semellanzas ou subtemas doutros contos, contos que nos resulten totalmente inéditos, digamos). Pero neste libro atopamos algún. Un auténtico tesouro. Destacaremos un, que me deixou así como abraiada, chea de curiosidade e misterio: pregunteime, pero onde está aquí a mensaxe –a vella ‘moralexa’, nunca morta de todo, importante para un docente non perdela de vista...-, cal é a novidade, o Tema que nos quere transmitir? O relato chamémoslle ‘puro’ (para o meu entender canto menos, por novidoso nunca antes oído) titúlase “El hombre haragán”, vén de Chiapas e a lingua é o tzotzil –nome de ave...-. O home non dá pancada, vive do traballo dos demais,  e con todo devén rico. Sabedes como? Porque soña. Ten un soño marabilloso e así dá co ouro. Non se sorprende, ademais, de que chegue a el ese diñeiro, porque o soñou.  Ese é o punto: sabe soñar e sabe valorar os seus soños (e tamén sabe repartir). E todo cunha calma planetaria total. Un conto moi fermoso, abofé.

Ningún comentario:

Publicar un comentario