VISITANDO

VISITANDO ALMERÍA II

Toda paisaxe nos conmove, e máis aínda se cadra aquela que nos comunica saudade do ido.  A modernidade, o turismo e, sobre todo, os plásticos, mandaron ao esquecemento sistemas de cultivo doutrora. Adeus aos valados, ás norias e aos alxibes: na disxunctiva entre progreso ben entendido e progreso-apisoadora, loitamos por conservar certa memoria. E aínda que non sempre podemos tanto como quixeramos, sementamos... “Sementa, que algo queda” é un aforismo amado que me transmitiu Uxía.

Tamén desaparecen oficios. En Almería como en Galicia como en todas partes do Occidente civilizado. Os almerienses eran alcumados legañosos polo tradicional cultivo do esparto (pola poeira do esparto víñanlles enfermidades aos ollos e ao non teren medios para curarse nin ir ao médico, acababan con grandes males na visión). Contábanos Carlos Belmar a tradición da Virxe do Esparto, a de Atocha, segundo a cal os reis ían levarlle a ramiña do esparto, nunha especie de querer facer ver que tamén eran reis dos humildes (os campos de esparto chámanlles os almerienses atochares, en relación filolóxica cos nosos toxos –raíz fitónima; eu recordeilles a cantiga do milagre mariano da Virxe de Atocha versificada polo rei Afonso, a meniña que acompaña na sega os pais, mete na boca unha argana e morre asfixiada, entón suplican á Virxe –logo chamada de Atocha porque aí están, no antigo prado de Atocha, en Madrid- e esta sálvaa de contado, facendo que bote para fóra a espiga que se lle atragoara).

 (Noria: vimos algunha reconstruída, a da foto é en Guadalquilar; había outra preto de san José, en Boca del Fraile, refeita por un carpinteiro do lugar)

(Alxibe, hainos tres veces máis longos, non todos están igualmente conservados)

 (Cerámica tradicional de Níjar: rameada, chinesco de gota pequena e de manchas; vese tamén a alcuza para "pintar a perilla")

Van desaparecendo, digo, vellos oficios como os oleiros: en Níjar había unha rúa enteira, gremial, de oleiros... Atendeunos amablamente unha muller, con filla casada en Barcelona, que nos contaba que acababa de traspasar milagrosamente o negocio a un home novo, un estranxeiro, creo que alemán.

Segue funcionando bastante ben, en troques, o negocio das jarapas. Preto da igrexa, no alto de Níjar, compramos dúas, a rapaza nova que atendía amosounos orgullosa as fotos da familia real, había pouco que pasaran por alí e a raíña dona Letizia comprou unha para a habitación dunha filla, amosóunola rapidamente. Tamén nos amosou o tear onde as fan. A raíz da voz jarapa é a mesma da nosa farroupeira:  con varianza de xénero, equivale ao noso farrapo, co mesmo sufixo despectivo (presente tamén no cast. guiñapo, paralelo ao noso -oupa; a base farra, con permiso de Corominas, queda para outro día).  En castelán, harapo,  o efe inicial aspira e cae –desaparece- no norte pola acción do substrato vasco, pero no sur vedes que non sempre desaparece, mantense a aspiración velar forte, grafada co jota de jarapa.

E visitamos Los Millares, e quixemos visitar La cueva de los Letreros. O poboado dos Millares pertence ao Calcolíto (dentro do tradicionalmente chamado período neolítico), botemos a vista atrás, preto de 4000 anos antes de Xesucristo. Foi unha das citanias ou cidades máis grandes da Europa Occidental. Xunto co esteiro do río Teixo, as máis grandes concentracións humanas da península daquela. Coincide esa cultura, a dos Millares, co florecemento do noso megalitismo. O que máis chama a atención –o espazo todo é espectacular, espléndido de luz e calor, quizais sexa precisamente ese un dos factores que entran en xogo á hora de cuestionarnos a eticidade ou a pertinencia de arrincar dese chan nutricio e familiar os restos humanos que logo se expoñen no escaparate museístico, e digo isto case ao meu pesar, porque o Museo de Almería é unha beleza, e ten detrás un labor ben feito, un coidado exquisito, pero non podo por menos, meus amigos, de cuestionar ese tratamento dos restos humanos aínda que sexan do calcolítico, aínda que non teñan parentes próximos vivos, salvo nós mesmos,  que nos interrogamos sobre este criterio de ofrecer á vista eses ósos...-, son os campos de túmulos funerarios, hainos  ás mans cheas, había clases sociais ben diferenciadas, e había enterramentos colectivos, familiares ou tribais, de ata cen individuos.

 

 (Enterramentos en 'Los Millares'. Arriba, in situ; abaixo, no Museo de Almería, as portas cos círculos son de louxa, de pizarra, belísimas; fixádevos que hai ídolos, representacións posiblemente dos propios defuntos: hainos tamén nos nosos monumentos megalíticos, como Dombate)

Non puidemos atopar –tristemente hai que dicilo, tiven que oír varias veces a frase é que estamos en España...- un só libro sobre Los Millares, nin nas instalacións do propio xacemento, nin no Museo de Almería, nin na Alcazaba (a onde amablemente telefonaron desde o museo). Nada de nada: progresar tamén é arrequentar as estruturas do turismo cultural.

Remato coa cova dos letreros. Outro aviso para navegantes: levabamos un libro sobre Almería comprado un mes antes e datada a reedición no 2015. A información sobre horario de visitas estaba obsoleta totalmente. Así que chegamos conforme o libro ás doce en punto para recoller entrada á cova e todo o noso gozo nun pozo. O libro falaba de visitas diarias (que menos en agosto!) pero nada, eran tres días á semana e estabamos lonxe de san José, máis de 200 km. Ida e volta. Non volvimos. Nesa cova está o famoso gravado do bruxo (demonio para algúns autores, como Maringer, por ex.). Vedes na foto que ten unha especie de fouciño nunha man (pero se comparamos con outros debuxos de España debuxudos polo abade Breuil, podía pensarse nunha machada ritual) e na outra un corazón, o que fai pensar en sacrificios, talvez humanos (hai moita literatura sobre costumes funerarios prehistóricos, quero só lembrar aquí a Cueva de los Murciélagos, na veciña Granada, onde se encontrara o esqueleto dunha muller cun diadema de ouro na cabeza –sacerdotisa?, raíña?- e ao seu arredor, xacentes, doce esqueletos femininos en semicírculo sostendo nas mans cestas de fino esparto, sen dúbida de vellas ofrendas florais ou así).  

 

(O 'Bruxo', reprodución fiel no Museo de Almería; está na chamada cova dos Letreros, en Vélez Rubio). 

(Velaquí tendes o Cerro Maimón: aló arriba, tras a verxa, está o abrigo natural, a Cueva de los Letreros)