GALICIA INMORRENTE

GALICIA. O QUE DIN AS AVES

Imos ver o que din as aves. Trátase de entrar nun capítulo máis do rico folclore galego. Desde sempre os homes fomos fascinados pola linguaxe das aves. Nos contos marabillosos populares non é raro atopar unha ave como axudante máxico. Os propios anxos son seres míticos con atributos propios desas critaturas. Ou viceversa, se gustades.

Na mitoloxía tamén as aves xogan o seu importante papel. Pensemos nas valquirias, mulleres-cisnes. Pensemos nos voitres da meseta ibérica, que portaban –coma no Tibet- as almas dos defuntos ao alén. Se procuramos casos bonitos do folclore contístico europeo, deixádeme ir á  Rusia de Afanásiev, onde habita o paxaro de lume ou onde se documenta aquel espléndido relato titulado “A pluma de Finist, o falcón resplandecente”, ou estoutro, “A linguaxe das aves”, que ben podería servir de título para a páxina de hoxe, primeiro domingo con que comezamos a nova roda do ano...

Nos contos da miña avoa valdeorresa un dos meus favoritos era o da raíña expulsada do seu reino convertida en pomba que volvía unha e outra vez ás mans do amado e este acariña na súa cabeza e atopa a puntiña do alfinete cravada... Ou aquel conto-romance do santo Antonio de Padua, en que el lle di aos pardais: Venid gorrioncitos, dejad el sembrado, que mis padres me han dicho que tenga cuidado, e os gurriachos abandonan a sementeira e van obedecendo a doce voz do Antón e entran todos no seu cuarto. Vaia, que forma parte dunha especie de Idade Dourada a comunicación entre homes e aves.

 (Podía ser o santo Antonio, pero non, a estampa é de san Francisco)

En toda Europa, desde a Escandinavia ata a península Ibérica é coñecida a lenda da andoriña (en Extremadura documéntase unha variante co xílgaro) que é unha ave boa porque lle quitou a Cristo unha espiña que se lle cravaba na fronte cando estaba na cruz. E desde aquela temos os seres humanos prohibidísimo facerlle dano ás andoriñas... Unha variante moi estendida conta que é o paporrubio (os dous paxaros teñen ese punto de cor no peito) o que logrou a mancha encarnada do peito quitándolle a espiña ao Señor, e aí no peito caéralle a pinguiña do sagrado sangue (hai algo que vos teño que explicar, e é que antes, e non hai tanto, os paxariños cazábanse e comíanse, por iso cando este contiño mítico o relataba o meu cuñado extremeño, de Usagre, Badajoz, aclaraba : En Usagre sempre se dicía que a andoriña era sagrada e non se come, porque quitou a espiña ao Noso Señor).

Os homes da revista Nós xa recolleron en máis dunha ocasión o que din as aves. Así, no nº 15, recóllese o que din ao cantar a galiña, o galo e máis os pitos (O galo: - Aaaahí veen oo Obispo! Os pitos: -Triste de nós, triste de nós... A pita: -Botalo fora, botalo fora!); e no nº 24, lemos o que din polas terras de Cotovade os corvos: Caava, caava, caava.../ Se queres a pedra, /tíralle a terra/ canteiro de m...

Ben. Veñamos ao país de Deza. O avó dezao dos meus fillos sabía unha montoneira de historias sobre o que dicían as aves. Dareivos só tres, por ser un número máxico e contístico e por non cansarvos. Primeiro os estorniños. Cando os estorniños falaban dicían (eran os cregos os que falaban porque imitaban o que os cregos falaban): algún día eu traballaba, hoxe non traballo nada (vedes o sentido lúdico do conto, espero...).

Tamén falaban as pegas e mais os pombos: As pegas e mais os pombos facían o niño sempre xuntos (na mesma árbore) e os pombos dicían que eran cortos, que eran cortos (as árbores eran curtas), entón os rapaces sacáronlle o niño e desde aquela óese que din: “son curtos, son curtos”, porque claro, como lle sacaron o niño... E as pegas din: -Chega, chega, chegan, chegan... Porque ás pegas sempre lles chegan ben pero ós pombos non.

A lavandeira e a chasca: Cando eu era neno sempre se dicía que á lavandeira non se lle podía facer nada. Mentres que a chasca lles dicía aos xudíos que perseguían a Noso Señor: “chas chas, por aí ben vas”, a lavandeira, en cambio, dicía: “pin pin, por aquí non vin” e íalle desfacendo as pasadas do burro cando foron (Nosa Señora e mais san Xosé e o Meniño) escapados a Exipto. Non, as lavandeiras non se poden matar (Eliseo González Blanco).

 (Portada da obra mentada de G. Fernández de Oviedo)

Se isto vos parece fermoso, máis aínda vos parecerá se cadra, saber que os arquetipos mítico-folclóricos levámolos a América connosco. Era de esperar, diredes... Como tamén é verdade que nas culturas precolombinas tiñas os seus, dunha igual ou superior beleza. Fixádevos, de todos modos, neste relato concomitante que nos chegou de aló, das aventuras dos hispanos polas ribeiras do río Marañón, escritas pola pluma de Fernández de Oviedo (cronista do s. XVI): na crónica á que me refiro fálanos do paxaro-guía, que lles advertía así aos españois: Huir, huír, cando había un perigo inminente, e en troques berráballes buhío, buhío (=casa, casa), cando podían desembarcar nas ribeiras do Marañón e descansar seguros (Gonzalo Fernández de Oviedo, Historia General, tomo IV, p. 565).

Grande é o mundo. Como numerosos os nomes das aves. Remato xa: estabamos unha vez de paso por Úbeda (iamos a un congreso a Granada) e había un atardecer magnífico sobre viñedos, outeiros e amplos horizontes. Voaban próximas as aves e pregunteille a un paisano apoiado contemplativo sobre a varanda: -Vencejos? –Tordinos (entón sinaloume a súa casa e a súa horta, case aos nosos pés, e engadiu:), pero miraba los gorriones que pintan las brevas y se las comen. 

 (Foto tomada da Internet dunha lavandeira real)