xoves, 28 de abril de 2016

As nosas músicas: Gelria


Gelria: "Cantos de Poeta"


Gelria:"O gato da tasca mariñeira" 
Gelría son:
Elena Tarrats (voz)
Federico Mosquera (piano)
Mario G. Cortizo (percusión)

Federico e Mario son antigos alumnos do instituto Eusebio da Guarda.
Podes atopar o seu novo álbum "Cantos de Poeta" en tendas, compra a distancia ou nas plataformas dixitais coma Spotify.
http://www.gelriamusica.com

(Sección coordinada por Mario S. García, coa colaboración do prof. Xosé P. Mondelo)

domingo, 24 de abril de 2016

LENDO A...



LENDO A CERVANTES. MERLÍN.


A presenza de Merlín no Quijote circunscríbese a dous momentos nucleares: a procesión solemne-festa entre lúdico e áulica que organizan os duques, dunha banda, e a súa mención-existencia implícita na Cova de Montesinos.


Por que Merlín e para que Merlín?


Imos supoñer que Cervantes non se pode subtraer ao seu influxo: igual que non se puido subtraer á existencia previa da Materia de Bretaña: da mesma maneira que calquera de nós, humilde mortal, non se pode subtraer á lei da gravitación universal. E se así o enfocamos sinceramente non creo que andemos moi desencamiñados. O coñecemento, a fascinación talvez, a naturalidade mellor con que integra algo que ben seguro mamou por ser el quen era, un ser nacido, criado e educado nun contexto atlántico-europeo, con raíces claramente occidentais ibéricas mais tamén con raíces culturais occitano-itálico-levantinas, así o facía lóxico e esperable. Lémbrese que os maiores logros de Cervantes son susceptibles de seres cualificados coma míticos: a liberdade de ser un quen é e podelo dicir (“Eu sei quen son”), a liberdade de amar un mito-arquetipo, a liberdade de poder expoñer en boca de muller que o amor é froito dun libre designio, a liberdade de elevar a un plano superior a idea do ben sobre o poder e a riqueza material... Logo non podía faltar un mito da categoría de Merlín.

 (Viaxe 'Ruta do Quijote' ano 2016. Villanueva de los Infantes)

MERLÍN NA PENÍNSULA IBÉRICA.


No que nós sabemos a primeira documentación que dá testemuña da presenza literaria explícita de Merlín na nosa península correspóndese coas Cantigas de Santa María  do rei Afonso X  (podedes entrar no Corpus Xelmírez, de libre acceso na rede e aí tendes os textos). Nesta obra escrita en galego do XIII, o vello druída aparece xa na dobre faceta de poderoso meigo-profeta dunha banda e de fillo do demo doutra: respondendo así ao tan ben coñecido proceso de cristianización que experimentan os personaxes sobranceiros da Materia de Bretaña no seu camiño de divulgación e metamorfose ao longo de Europa xa desde o século XII (o antigo profeta-mesías redentor da nación bretona pasa a ser enfocado pola óptica cristiá coma unha especie de Anti Cristo xerado polo demo, pois que coa nova lei o único redentor é Xesucristo).

 Este rei, Afonso X,  tiña claras relacións co mundo británico. Por exemplo, apadriñou un príncipe de Inglaterra á hora de ser este armado cabaleiro (nun artigo, “La pila de la catedral de Santander” publicado en 1920 na revista “El Arte Español”,  con que topamos buscando datos sobre a obra dun ex director do noso Instituto, D. Antonio Bermejo de la Rica, lemos: Esta merced les fago por mucho seruicio que ficieron al rey Don Fernando, mío padre, e a muy mayormiente en la presión de Sevuilla. Et que por este mío donadío sea más firme, más estable, mandé seellar este priuillegio con mi sello de plomo, fecha la carta en Burgos, por mandado del Rey, ocho días andados del mes de Enero de era de mille doscientos sesuaenta e tres annos. Et yo, sobredicho Rey Don Alfonso, regnante en uno con la Reyna donna Violante, mi mugier, e con mis fijos, la infante donna Berenguela e la infante donna Beatriz, en Castiella & en el Algarbe, otorgo este preuilegio e confírmolo e mando que vala en el anno que don Odoarte, fijo primero e heredero del rey Enrie de Anglatierra, recibió cauallería en Burgos del Rey don Alfonso el sobredicho [negriña nosa]).

Falo de Merlín, non da Materia de Bretaña en xeral, porque daquela teriamos moi probablemente que desprazarnos aos reinos de Aragón e Navarra para as primeiras datacións peninsulares, anteriores á afonsí, por mor da proximidade xeográfica co mundo provenzal.

En castelán só tendes que ir ao CORDE para ver desde cando e en que libros (a partir do primeiro terzo do XIV) aparece citado. En galego-portugués temos tamén escritos entre 1300-1350 o Livro de Tristan e Livro de Merlin magnificamente editados polo Centro Ramón Piñeiro para a investigación en Humanidades.

 (Almagro)


MERLÍN NA APARICIÓN DO CAPÍTULO XXXV DA SEGUNDA PARTE. 


Inicialmente podía pensarse que hai unha certa ambigüidade nesa aparición: Merlin vai nun carro, e o carro podía ser denigrante: recordade a Lanzarote ou ao propio don Quijote cando volve nun carro derrotado á aldea... Pero aquí, na luxosísima escenografía preparada polos duques, máis ben a ambigüidade xorde desde outra óptica (teño que dicirvos, meus queridos, que en Literatura a ambigüidade é un valor: canto máis riqueza de significados potenciais, mellor). Antes de nada, unha observación importante: Cervantes é bastante realista cando nos describe tamaña operación escenográfica: os duques operan como calquera nobre que se prece: gastar unha montoneira de cartos en facer festas ten unha compoñente innegable de normalidade, tanto no renacemento coma no barroco. Digamos que todo o mundo daba por bo que os nobres se distinguisen da xente do común polos cartos gastados en festas, festexos, festerolas e magnificencia do estilo. Todo moi caro e moi teatral. Hai bibliografía abundante ao respecto coa que non vos enfastío. Permitídeme só que recorde un artigo que lin hai tempo sobre festexos da casa de Lemos no Monforte do XVIII. Facían coma os romanos (cando montaban batallas navais con lagos artificiais...), organizaban unhas tremendas estruturas con castelos, fogos, dragóns e demais (asalto ao castelo).

En fin, indo ao caso: este Merlín elevado nun plano superior na carroza, magnificamente rodeado de luxo-flor dun día é unha representación algo carnavalesca dun... de que? Dun deus arcaico, dun meigo poderoso noutrora, dun profeta, dun vate, dun druída vello envolto en oropel? Todo iso ou nada diso. Moi poderosa a pluma de don Miguel. En Cabanillas (seguindo modelos primitivos, do ciclo clásico medieval, o chamado Pseudo-Boron), Merlín é un vello druída que domina as idades e o tempo, que axuda ao novo rei, que o guía e ilustra en certo modo: aquí na segunda parte do Quijote tamén é bo. Dínolo explicitamente: Eu son Merlín, aquel que as historias / din que tiven por pai ao demo/ (mentira autorizada polos tempos),/ príncipe da Máxica e monarca / e arquivo da ciencia zoroástrica, /(...) E posto que é dos encantadores,/ dos meigos ou máxicos contino/ dura a condición, áspera e forte,/ a miña é tenra, branda e amorosa, / e amiga de facer o ben a toda a xente (tradución ao galego e negriña nosas).

E desvía de si a causa do encantamento de Dulcinea. Di que abandonou o inframundo en que estaba para axudala. Literalmente. Hai unha relación en paralelo, ser vello /ser novo (Dulcinea, relede a pasaxe, aparece como doncela xove e fermosa) á relación protectora Merlín/Artur.

(Solpor nas Táboas de Daimiel)


Dicimos que desvía de si... porque no capítulo correspondente á Cova de Montesinos, os personaxes alí encantados mentan a Merlín como causante. Xoga de novo Cervantes coa faceta de ser proteico que ten este personaxe. En Montesinos Merlín é demoníaco, non protector ou filial. De entre todas as vidas-formas proteicas con que Merlín intervén na Literatura europea, hai unha, a de namorado coma un boi, vítima? do seu propio encantamento á mans de Viviana, que parece subxacer no episodio de Montesinos. Pero esta é unha especie de hipótese na que dubidamos se entrar ou non. Se seguimos tecendo este fío é porque o tema, a materia merliniana, seduce tanto que somos proclives a pensar que a débeda contraída polo noso autor con ela é maior do que a simple vista parece. Cando estudamos a xénese e raíces das relacións Viviana-Merlín, presentes nalgunhas interesantes versións  literarias, en epidodios da Suite de Merlin ou no Meraugis de Portlesguez, non podemos evitar pensar na influencia substratística do folclore celta: mulleres-encanto que ofrecen coma nunha tenda atributos aos que pasan; mulleres encantadas na rocha; seres encantados que viven en covas subterráneas esperando seren desencantados: o propio Merlín vive unha inverosímil, difícil de descodificar situación de esplumoir, de muda (de cambio de condición, de atributos: coma as mulleres valquirias ou mulleres focas ou mulleres lobas galego-ourensás que perden as plumas, as pelellas, é dicir, metamorfoséanse, namórase e faise humano, talvez...) nun claro ambiente feérico (da familia das nosas fadas, do folclore tamén galaico e hispano que sexa para as boas fadas; malas fadas me fadaron que eu antes branca me era...). E, malia ter acceso Cervantes a antecedentes concretos en libros -máis próximos a el no tempo- de cabalaría concretos, tamén intuimos, respiramos case en Montesinos esa atmosfera feérica. Mundo subterráneo pechado e seres encantados  que aman ou amaron imposibilitados de saír.

En fin, o caso é que don Quijote si saíu. Afectado, conmovido mais indemne. Novo Eneas tras a baixada ao mundo das sombras.

 (Campo de Criptana)


BREVÍSIMA CONCLUSIÓN: A MITIFICACIÓN DE DULCINEA.


En contacto con Merlín, Dulcinea mitifícase. A presenza de Merlín está garantindo unha transformación substancial. Pasa a ser Dulcinea un Mito con maiúsculas.

Con ollos de Sancho fixérase humana. En Montesinos insiste o autor no proceso de humanización. Necesita seis reais –suma non moi elevada, case unha miseria- para necesidades tan concretas que non poden ser senón humanas. Da man de Merlín mitifícase. Volve á categoría que ab initio lle corresponde. Un arquetipo literario puro. Un Mito.

 (Madrid)

[Nota: o concepto de esplumoir lémolo por vez primeira no libro citado editado pola Xunta de Galicia, Livro de Tristán e Livro de Merlín; fora este libro un agasallo da miña amiga Carmela, a quen unha vez máis debo dar as grazas; o equipo de investigación que aí deixou tan bos froitos está coordinado por Pilar Lorenzo Gradín e José Antonio Souto Cabo].




domingo, 17 de abril de 2016

LENDO A



LENDO A CERVANTES

Aí atrás oín en ‘Saber y ganar’ unha pregunta sobre unha das novelas chamadas exemplares de Cervantes, a titulada La fuerza de la sangre. Decontado pensei que sería moi interesante traballar con ela na clase de ‘Oratoria aplicada’ (impártoa este ano por primeira vez, un pouco a título experimental, e entre outras actividades varias, cómprenos moito aprendérmonos a debater). Aproveitando, ademais, que estamos de celebración cervantina (400 anos transcorridos des que morrera o afamado autor en Madrid), debatemos tamén no grupo do Club de Lectura dos martes (4º ESO e 1º de bach).


Non sei se estades ao tanto de que vai o conto: Rodolfo rapta, acompañado dos amigos e compañeiros de troula da mocidade,  nos fociños dos pais a Leocadia cando esta ten  16 anos, fórzaa con  aleivosía no silencio da noite toledana dentro dun rico apousento da súa casa e logo devólvea a unha hora en que ninguén frecuenta as rúas para que regrese a casa. Diralle logo aos amigos que non houbo nada porque se arrepentiu a tempo. Ela, que non sabe que casa é esa, leva consigo, a furto,  un crucifixo como sinal. Na súa familia deciden calar a boca: se non se sabe é case coma se non sucedese, tal é o razoamento. Mais ela queda encinta: van á aldea e cando volven finxen que o rapaz é sobriño do pai, curmán de Leocadia. O neno medra coma un sol de bonito, un allo de listo e moi inquedo; nunha festa-carreira de cabalos sofre un accidente en plena rúa e fende a cabeza: o sangue flúe a cachón. E niso que pasa o avó paterno e veo. De inmediato recólleo, dándolle un pálpito o corazón , e lévao á casa. Chaman á nai e cando Leocadia entra na casa, ve o fatídico apousento, cae na conta, fala coa nai e logo confésalle á avoa paterna do fillo quen é e o que pasou, mostrándolle como proba o crucifixo. A señora manda vir de Italia o fillo, organiza un xantar arredor dunha mesa en que estará Leocadia, sen identificala. Eles míranse e gústanse (digamos que caen ambos os dous asaetados polo amor). A nai del dille que ten pensado casalo cunha muller de tales prendas pero fea e pídelle opinión: el responde sen quitar ollo a Leocadia que podendo escoller, xa que a fortuna lle deu facenda, honra, bo nome e tal e tal, prefire que a súa muller sexa fermosa. Antes de dar a benzón final á parella, a nai del chama os amigos e nun aparte rógalles que lle digan a verdade do que houbo 7 anos atrás. Eles confesan e ela por fin está certa de que Leocadia dicía a verdade. Casan e todos felices. As frases finais xustifican o título (porque o avó ao ver o sangue do rapaz sentiu latexante a forza do sangue do seu sangue).
Máis ou menos. Escuso dicirvos que o relato é áxil, os feitos sobre todo ao inicio están narrados cun ritmo prodixioso, en fin, lese moi ben. A cuestión-núcleo do debate é esta: E que me dicides, casariades vós co voso violador?

 
Antes de chegar ao núcleo, tratamos outras cuestións quizais periféricas coma, por exemplo, as diferenzas entre aquela sociedade e esta. Os rapaces viron claramente algunhas: aquela sociedade era moi clasista, dixeron. E acaso esta non?  Tras argumentar e sopesar certos indicadores de profundas brechas sociais, concluímos que as diferenzas eran máis acusadas daquela. Procuramos outros trazos diferenciadores . Daquela tiñan sentido da honra, dixo unha das rapazas. E agora non? Non vos importa que digan de vós que tal e que tumba, ou que falen mal da vosa familia, ou que digan de nós, como país, que isto e o de máis alá? Tamén aquí chegamos a unha especie de síntese: si que temos sentido da honra na sociedade do século XXI pero non depende da integridade física da muller naquela medida: entran en xogo outros parámetros (a honestidade no cumprimento dos nosos deberes familiares, cívicos, laborais etc.).

 (No Toboso. Excursión 'Ruta do Quijote' ano 2016)
 
Pero afórrovos discurso. Imos ao gran. Volvamos á pregunta: casariades vós co voso violador? Unanimemente rapaces e rapazas dixéronme que de ningunha maneira. É máis, non entendían a resolución de Leocadia. Había un certo ton de indignación xeneralizada. Igual vós mesmos, lectores meus agora, vos preguntades por que escollín este tema... Podía dicirvos e non mentiría que o Tema vén ás veces a un (a casualidade de estar vendo aquel programa da 2). É un tema importante: as mulleres violadas están aí, no planeta en guerra. Son parte dos danos colaterais. Son unha realidade viva. Un é parte dela. Eu son parte igual ca ti.
En calquera caso, veñamos ao bo. A Cervantes neste caso. Mirade –díxenlles_, imos procurar poñernos na pel de Leocadia, mellor, na pel do autor: Cervantes cultiva, ama, a verosimilitude. Como fai verosímil a decisión da muller? Esa é a gran pregunta literaria.  A ver...
Custoulles un montón dar coa resposta. A razón primeira, amor á primeira vista, saltou en boca dun rapaz. Gustáronse: houbo unha especie de frechazo entre Rodolfo e Leocadia. Marta protestaba, pero como pode ser, sabendo ela quen era el... Entón relembreilles uns versos do Edipo de Manuel María (a quen lle dedicaremos o mes de maio). Cito de memoria, O amor ten algo de milagre, rompe coas leis da lóxica... Non houbo réplica. Máis, máis argumentos... Quen é Rodolfo? O pai do seu fillo. Hai que poñerse na pel dunha muller “deshonrada” do século de ouro español. Non hai moitas posibilidades nin moito futuro. Converterá ao fillo bastardo nun lexítimo herdeiro dunha das primeiras fortunas da cidade de Toledo. Non é costal de palla (ou ‘moco de pavo’, en castelán). Queda inda na man un terceiro argumento. Leocadia podía calar e non darse a coñecer, pero faino: móvese, actúa, di quen é, comunícalle todo á nai e logo á futura sogra. Por que o fai? Quen lle manda? Faino libremente. Un argumento fundamental, complementario do primeiro. Cara e cruz dunha mesma moeda. O amor é amor se é libre. Coméntolle na sala de profesores estas cousiñas a Gundín (colega cervantista) e dime, tomade nota, boas palabras: As mulleres de Cervantes son as únicas mulleres realmente libres en toda a literatura española da época.
Ata aquí chegamos. Sería interesante criticar o carácter da nai de Rodolfo... Moi criticable,  colabora na mala educación do fillo (aparece coma un consentido, caprichoso, acostumado a telo todo moi doado só con triscar os dedos) e logo aínda necesita que os amigos lle confirmen todo aquilo: co fillo era con que tiña que encararse. Directamente. 


Máis gustoso desde o punto de vista histórico-literario sería elucubrar sobre se Cervantes pasou parte da súa vida en Toledo ou non. No artigo de Madroñal citado o domingo pasado dísenos que si (en varias ocasións: en 1587 e 1595, segundo documentos notariais publicados por Rodríguez de Gracia; en 1601 e 1602, segundo Canavaggio, e tamén entre 1604 a 1610 [San Román 1935]; de paso cómpre que relembremos que D. Miguel, con 37 anos, casou cunha muller de Esquivias, Toledo, de nome Catalina). Na novela exemplar que comentamos hai, ademais, datos precisos sobre o tempo que leva viaxar de Barcelona a Toledo (cando Rodolfo volve de Italia e desembarca en Barcelona): ábrese así un subtema non desprezable. Estivo Cervantes en Barcelona? Non sabemos con exactitude matemática que fixo os anos en que serviu de militar en Italia: é posible que viñese e desembarcase en Barcelona e que logo volvese a Italia antes da viaxe fatídica aquela en que o fan prisioneiro os arxelinos? Ou só estivo en Barcelona cando xa era un home maior, tal como di Riquer? El, o ilustre catalán, sabe ben o que di e afirma sen dúbida ningunha que Cervantes estivo na cidade condal (se trasladó a la ciudad catalana y allí del 5 al 10 de junio de 1610 intentó vanamente entrevistarse con el de Lemos, en “Cervantes: vida y literatura”, en Para leer a Cervantes). Dicíalle aos seus alumnos mirando o mar barcelonés: Aí, nesa ribeira, nesas praias, estivo don Quijote, ollou ese mar noso... Don Quijote e Don Miguel: “E miraremó-las ondas”. Descansen en paz todos tres, ai amigos. Martín Codax, Miguel de Cervantes, Martín de Riquer.


xoves, 14 de abril de 2016

Audiovisual galego: "Lobos Sucios, las minas de wolfran en Casaio"



Escrita e dirixida por Felipe Rodríguez Lameiro, este curto documental de 28 minutos sobre a minería do wolfran narra a loita dos homes coas pedras, na procura dun metal extremadamente valioso para gañar unha guerra.
Non quedes sen velo: é un anaco da nosa historia, da historia que forxaron coa súa suor as xentes do século XX.
(coa colaboración do profesor Xosé P. Mondelo, publicado por Mario S. García)

domingo, 10 de abril de 2016

VISITANDO



VISITANDO



Un ano máis fixemos a Ruta do Quijote. Na primeira quincena de marzo. Desta vez facía moitísimo frío, pero a luz era por veces marabillosa. Fomos catro profesores e 30 rapaces, alumnos todos de segundo de bacharelato, todos merecentes dun dez en comportamento, atención, puntualidade. Esas virtudes básicas.

Ben. Ímonos centrar nun par de cousas que me chamaron a atención. Vós, os que fostes nos últimos anos, relembraredes que José Luis Suárez sempre fai fincapé e chama a vosa atención no feito de que hai dous lugares manchegos que se disputan ser El lugar de la Mancha. Son Argamasilla de Alba e Villanueva de los Infantes. A segunda cousa que me provocou curiosidade nace de algo que vos comentei este ano cando vos falei da obra do Greco, a do enterro do señor de Orgaz: quen sabe –dixen en voz alta-  se sería certo que Cervantes viviu realmente unha parte da súa vida aquí en Toledo (porque din os expertos que é un dos personaxes retratados abaixo, no plano dos vivos, na famosa obra).



E recordaredes tamén que José Luis sempre cita a favor de Villanueva a obra duns expertos da Universidade Complutense de Madrid. Refírese ao libro titulado El lugar de la Mancha es... El Quijote como un sistema de distancias/tiempos, de F. Parra Luna e outros oito autores. Non puiden lelo todo pero teño idea de que establece de forma digamos científica unha serie de cálculos matemáticos e medicións con datos temporais (do tipo cantos días lle levou a X chegar a Z...) da propia obra cervantina, de tal modo que chegan á conclusión de que a aldea do Quijote era ese lugar, Villanueva de los Infantes. Na páxina web dese concello explican moi ben a quen seduciu esta hipótese, por exemplo, ao poeta Nicanor Parra. A outra suposición, que o lugar da Mancha onde nacería e de onde parte don Quijote é Argamasilla de Alba, tamén ten os seus adeptos, naturalmente (este naturalmente é unha forma de falar... grandes cervantistas como Francisco Rico dinos na edición última da RAE, de libro acceso na rede, na páxina do Centro Virtual Cervantes, que non hai que darlle voltas ao tema, que son cuestións dunha erudición demodé, aínda que doutra banda pretender obedecer a Rico é como pretender poñerlle portas ao campo: os que amamos o autor ilustre de ilustres apelidos de forte resonancia galaica pensamos que todo o que toca é ouro e nunca nos vemos fartos de saber miudanzas ou cousas graves del, da súa vida e milagres). Abramos a edición de Martín de Riquer: vén dicirnos que a favor de Argamasilla está o feito incontestable da presenza nas páxinas reais, da man de carne e óso de Miguel, dos sonetos escritos polos académicos de Argamasilla: como está o feito innegable de que Avellaneda así o entendeu e deu a saber (que o tolo universal nacera nese pequerrechísimo lugar de Argamasilla de Alba) e que Cervantes nunca chegou a negalo nin a contradicir ao tal Avellaneda (mentres que outras cousas si que llas refutou).

Antes de falarvos da academia e dos académicos, deixádeme incidir no tamaño de novo: Villanueva de los Infantes (a patria dun santo nomeado pola igrexa católica, de nome Tomás) non me parece a min que fose nunca unha aldea. E se ben a miña mente racional está con Rico _dubido moito de que Cervantes centrase nun lugar concreto o seu pensamento á hora de redactar ese famoso inicio...-, si que acho verosímil que visualizase e se inspirase ao longo dos capítulos seguintes nun lugar ou incluso dous ou tres pequenos lugares prototípicos de “aldea manchega”. Villanueva na conxunción de séculos (XVI-XVII) pouco ten de aldea: empezando pola maxestosa parroquia de San Andrés Apóstol (coa súa monumental Torre del Reloj, feita antes de 1575): foi sé do Vicario do Campo de Montiel por mandato do rei Felipe II en 1537, ata 1875; a principios do XVI contaba xa co Convento dos Trinitarios, outra obra monumental; contou cunha Casa de los Estudios ou Antiguo Colegio Menor, que debeu de construírse tamén a principios do XVI; sabemos que en 1628 se imprime en Villanueva de los Infantes un libro de Jiménez Patón, é dicir, que nesas datas tiñan incluso unha imprenta; tiveron a súa Casa de la Inquisición; o convento onde morreu Quevedo, coa igrexa correspondente, de Santo Domingo foi fundado en 1526... Non sigo, pero está claro que máis que aldea era unha señora vila de moito avoengo e monumentalidade suficiente como para descartar poder chamarlle aldea (máis datos no libro Por calles y plazas de Villanueva de los Infantes, de Francisco Castellanso Sarrión). E con todo e iso, fixádevos no labiríntico que pode ser un tema de debate, hai algo que me leva, malia o dito, a inclinar algo a romana a favor deste núcleo manchego: a presenza desa pequena universidade onde impartía aulas un catedrático con amigos na academia toledana... Ese Jiménez Patón non era moi proclive ás ideas cervantinas: non lle entraba precisamente Cervantes polo olliño dereito... Quen non nos di que Cervantes quere parodialo, a el e aos seus simpatizantes académicos e para disimular (para ironizar libremente: a ironía sempre pide distancia, e naqueles tempos, coma nestes, débese dicir o pecado –se o hai-  e agachar o pecador: algo que deberían aprender mellor certos académicos actuais, polo que se ve...), arreda, afasta toda sospeita e sitúa en Argamasilla de Alba a colocación desa Academia aldeá (aldeá non por humilde en tamaño físico senón intelectual)?



Bartolomé Jiménez Patón era catedrático de elocuencia en Villanueva de los Infantes, desde 1599 ata 1640, quer dicir, precisamente no lapso de tempo en que Cervantes escribe e publica a súa magna obra. Era moi amigo de Lope e nada amigo de Cervantes polo que parece (un artigo fundamental para esta historia é o de Abraham Madroñal, dispoñible na rede: Cervantes y Lope frente a frente, publicado na revista El humanista).

Quero ir rematando: relede, por favor, os estupendos nomes dos académicos (capítulo LII, derradeiro da 1ª parte). Son chamados con alcumes burlescos (a poesía burlesca, escarniña, é unha constante hispánica, non é privativa de Cervantes, pero o noso autor domínaa ben): a un chámalle Monicongo, que vén sendo retaco, canijo (‘home de pequena estatura’ di a edición académica do dicionario de 1787); a outro chámalle Paniaguado, imaxinamos que equivale a dicir servil, adulador (por non dicir algo máis forte), verosimilmente; a outro, Caprichoso; a outro Burlador (xa sabemos que chulo era aquel de Sevilla); a outro Cachidiablo (di Riquer que así chamaban a un corsario temible, capitán do mítico Barbarroxa), dá idea dun pillabán, malvado; ao derradeiro chámalle Tiquitoc. Sobre esta voz xerouse moita parola. Hai varias interpretacións. Rico explica que así se chamaban dous monecos-xoguetes, do tipo dos tentetieso. Chegaríalle ben como alcume. Tamén se pode pensar nun coxo-trenco, con pata de pau, que vai facendo ao andar ese ruído (no CORDE hai unha documentación da onomatopeia tiquetoque para o traqueteo das botellas ao chocaren). Julio Cejador, en 1906, na obra titulada La lengua de Cervantes, fainos ver que xa en Los baños de Argel aparece a expresión en boca do sancristán "¿Cuándo haré el tic y el toc?", quer dicir, cando volverei á miña terra? Aí o tic e o toc están representando o toque da campá. 




Haber había un montón de academias –maiormente poéticas-  na España de Cervantes (o señor J. M. Blecua hai anos que publicou un artigo sobre unha delas, da época cervantina, a do Conde de Fuensalida; o propio Miguel asiste en Madrid entre os anos 1585-87 a unha, chamada "A Imitatoria", ou iso escribe Ricardo Majó Framis, na biografía que prologa á súa edición do Quijote publicada en 1969 depositada na Biblioteca do noso Instituto): en Madrid, en Toledo, en Valencia... e polo que vimos tamén en Villanueva de los Infantes houbo un foco de ilustración, un foro de cultura literaria non desprezable. Eles mesmos, os membros, poñíanse alcumes e ben ridículos en ocasións para a época en que vivían (Caballero Doncel del Mar, Caballero de las Cuitas, El Ardiente, Píndaro...) e tendían bastante ao autobombo. Non é de estrañar que o noso xenial e irónico autor os arromedase. Seguiremos outro día.