domingo, 29 de maio de 2016

BUSCANDO PALABRAS



LÉXICO MANUELMARIANO. PALABRAS QUE NON FIGURAN NO DdD


Despedímonos do mes de maio e mais de Manuel María (polo de agora: vós sempre podedes ler, por exemplo, os sonetos de As lúcidas lúas de outono, deliciosos). Unha volta máis xoguemos algo coas palabras, que para iso –entre outras boas razóns- fomos nados.



E perto de ti, nunha espuma,/ andiven as ronseiras do regueiro (“Oración perto do meu muíño”, en Muiñeiro de brétemas (MB)) [Fina voz, bonita eufonía; se non erro, temos aquí unha variante da máis común en galego ‘ronsel’; calculo que ambas as dúas hai que emparentalas co vbo. ‘rozar’, un verbo que ten entre as súas acepcións a de ‘pasar tocando lixeiramente’ e tamén entre as máis vellas ‘arar’; quixera chamar a vosa atención sobre o sufixo –el  de Ronsel, non é de noso, non é patrimonial: ou veu da man dos mozárabes ou máis modernamente, dos provenzais, ou dos  francos ou franceses].


Dous abrollos ían coas dezasete letras /do teu nome e máis do meu/enchendo as apreixuras do camiño e do caneiro. [subst. derivado do vbo. ‘apreixar’: énos difícil pillar o sentido exacto do verso: enchendo o espazo estreito/apertado que deixaban camiño e caneiro? Ou enchendo no sentido de completando/complementando esas apertas que se daban camiño e caneiro? Por exemplo… É linguaxe poética, logo o verso espállanse en múltiples feixes de raios de significación ou raios de luz que, coma lóstregos, producen un flash mental, fan nacer en nós unha imaxe de beleza].


Vou rezando decote este prego/ polos xuncos todos, /polo caz de ilusiós/e pola miña alma e pola túa peneiradas [castelanismo pouco usual: caz vale por ‘cauce’ –galego canle-; a evolución é paralela a Saz –na toponimia, Villares del Saz- por sauce].


Son verbas pegureiras (“Oración de brétema”) [nova polisemia de beleza asegurada: verbas que emigran ou camiñan coma os pegureiros ambulantes? Ou verbas humildes como é humilde o pastor ou a pastorciña… Quen sabe].




E das historias tolas/ perfiadas nas penumbras dun regueiro [temos un hiperenxebrismo: o poeta di ‘perfiar’ por ‘perfilar’, voz culta].


O vento loitando co velamio (“O mar”, en Mar Maior).


Vós quixerades ter outras palabras/ e chamar ás pombas irmauíñas (“O agoiro”, en Advento) [na maior parte de Galicia –tanto no país de Deza coma na terra dos meus ancestros maternos-, dise irmao, que parece estar na base dese irmauíñas, inda que non necesariamente; en galego común sería irmanciñas].


¡Non sei que de grave e tristurento/ no corazón dos ríos vai metido! (“Ríos”, en Terra Chá) [o adx. está formado sobre ‘tristura’, voz poética onde as haxa; podemos lembrar a Macías, poeta namorado do XIV: Cativo da miña tristura/ xa todos prenden espanto…].


E baixo un abelanedo / o seu cantar escoitei…! (“Homenaxe ós poetas da Terra Chá”) [outra voz de fortes resonancias medievais: aquelas avelaneiras floridas de Airas Nunes… e nunha pastorela tamén di a moza que sofre porque o amigo casa con outra: e pousarei sob o avelanal; en galego común dicimos abeledo, así que en Manuel María achamos un arcaísmo].



O tempo de Nadal é frío e ventureiro. Noiteboa. ¡Se hai leña no unlleiro/ chegarán os Reises á entrada de Xaneiro! (en “Traballos de todo o ano”, en Terra Chá) [neste libro cántase, entre outros ríos, o Anllo; agora vexamos que nos deixou dito Aníbal Otero no DdD sobre a voz ollar como substantivo: “Sitio para la leña (o ollar da leña), junto al hogar, en la cocina, en Córneas. Esta forma parece confirmar mi opinión, expuesta en el art. VIII, fasc. XXXVI de CEG, respecto a las palabras que J. M. Piel deriva de angularis”.  Ulleiro non figura con ese valor directamente, pero Constantino dáo como sinónimo de ‘ollar =terreo húmido’ e ao buscar ollar, salta a acepción recollida por Aníbal Otero; en conclusión, o unlleiro manuelmariano é o sitio que hai –ou había- na cociña, normalmente nun recanto, por iso pertence á mesma familia ca ángulo, para gardar a leña].


Na agra a luz é lene e apardada (“Sementeira”, Terra Chá) [verba formada sobre o adx. ‘pardo’].


Hai patacas cazonas e mariñas;/grandes, pequenas, mareliñas (“As patacas”, Terra Chá) [eran un tipo de patacas alongadas e non demasiado grandes: agora xa non se usa moito esta voz, pero a xente de certa idade si que a coñece; o noso informante foi o pai do noso amigo Manuel Fernández Ferreiro, natural –o pai- de Lanzós, cerca de Vilalba; canto á familia léxica á que pertence a voz supoñemos que é a de ‘cazo’ = ‘cacho’, ‘cabeza’].


Están todas as carpazas/ co lilailo da súa flor (“Primaveira”, en Terra Chá) [graciosa formación a partir da cor lila das flores das carpazas].

 (Carpazas en flor; foto tomada da Internet)


A ermida é algo alleo/ neste monte raso, carquixeiro (“A ermida”, en Terra Chá) [rico en carqueixas, outra típica planta da montaña, útil polas aplicacións medicinais –podedes ler esa entrada no DdD e o que dela escribe Sarmiento; mirade que tanto carqueixa como carpaza comparten a raíz morfolóxica con carballo, en común está o sema de ‘materia vexetal dura, leñosa’].


Este bigote rexo: / un ben de Deus, /un metemedo/ (…) un paralóstregos,/ un colleondas de luz (“Canción de amor ao meu bigote”, en Terra Chá) [enténdense ben, inda que non veñan no diccionario: relembrade que o poeta, coma o novelista, é creador de palabras, e non é pouco poder].


Señor: /¡Estamos queimados/ e cinlleiros/ como a fonte humilde/ no Agosto! (de Libro de pregos) [palabra que inicialmente me levou á confusión porque pensei na cinza, porque lle cadraba aquí o sema ‘queimado’, quizais polo italiano Cinderella, non sei… pero erraba: a voz é unha mera variante fónica de senlleiros: o complicado, se queredes que vos diga a verdade, é ver como se pasa da idea da soidade á idea de esterilidade… unha vaca cinlleira é a que non dá leite: claro que tampouco é moi difícil, un só non pode dar a vida, para iso necesítase ao outro ou á outra; ora ben: hai que ter sempre presente que a historia dos cambios semánticos, cos seus pasos intermedios, é cousa complexa, suxeita a moito estudo].


E imos vivindo sen escoitarnos/ sen afondar na alma,/ sen saber que pasamos cinlleiros,/ sen ser ninguén (“Poema da nosa autenticidade”, en Mar Maior).


Penso no ceo azul que te embretema ((“Poeta a un cosmonauta”, en Mar Maior) [delicadísimo verbo: embretemar, envolver, cubrir, vestir de brétemas].


Onde o silencio é unha flor/chea de escintileo feiticeiro (de Libro de pregos) [o DdD recolle o vbo. escintilar ‘brillar’].


O río Cabe –tan humilde- vai lodo, triste e feo (“Carta a Luís Pimentel”, en Mar Maior) [como adx., o DdD recolle lodoso; tamén figura no diccionario académico da lingua española; é de supoñer que neste verso lodo’ sexa forma curta e sinónima de lodosa].

Ai, ¡que me escachizo: /que non é un rato,/ que é un chourizo” (“O bolo”, en Os soños na gaiola) [no diccionario académico figura escachizar ‘romper algo’; aquí hai un uso metafórico, aplicado á persoa que se esmendrella ou desfai ou parte de risa].





FRASES FEITAS


Non hai canto tan fermoso:/ fino como un asubío (“O carro”, en Terra Chá).


Sempre sinto estas soidades / presentíndote a trasmao (“Horizontes”).


Estamos enveliñados/ con tanta fondura existencial/ _encardernada en luxo e toda a pesca_ (“Comezo por dicir…”, de Mar Maior).


Hai carpazas por miles de milleiros/ e coróaas a neve a propio intento (“Carpazas”, en Terra Chá).


¡O vello cuco, cucou/ e moito máis cucará!/ ¡O cuco non me capou/ e nunca me capará! (“O cuco”, en Terra Chá)

(Nós temos recollido no noso dicionario do 2008, Dicionario de fraseoloxía galega, dúas frases sinónimas, Botarlle o cuco as alforxas e Capar o cuco  a unha persoa, sinónimas no sentido correspondende a ‘sentir moito sono’; parece estar focalizada a orixe desta frase curiosa, baseada nunha especie de interdición forte/superstición relativa á ave, nas terras luguesas –documéntase por exemplo, na obra de tres autores nados no vello convento lucense: Manuel María, Xabier P. Docampo e Xosé Miranda-. A verdade é que o folclore do cuco dá para unha páxina ou dúas enteiriñas, pero centrándonos nesta frase en concreto: pensamos primeiro se non sería unha prohibición ameazadora-orde de obrigado cumprimento, “hai que almorzar cedo: non se pode saír da casa sen almorzar, en caso contrario o cuco vaite capar”, xurdida na linguaxe educativa das nais ou dos pais para cos fillos, pero logo vimos noutro lugar [en ”Encantos, demos e cucos. Folclore e cultura popular na tradición oral de Beche, A pontenova”, de Miguel A. Abraira Pérez] que as consecuencias de pillar o cuco un ser humano en xexún podían ser tan graves coma a morte. De onde máis ben parece deducirse unha orixe ancestral –na noite dos agoiros coas aves- para esta especie de maldición ou praga cuqueira.

“Atravesaron varios regatos, comendo pan e liscos de touciño, non fose ser que os capase o cuco.Denantes de se meter na chousa, ás beiras dun outeiro, ó pé da fonte, ollaron como o sol, a cachón, entraba no val pola Portela”, en Xosé Miranda, Infancia e desventura de Lino Carrán.

“En paralelo co recreo venme o acordo do camiño da escola e del un día do mes de abril no que, tendo saído da casa ao escuso de miña mai sen comer o almorzo, ao pasarmos a Manola e mais eu por enfronte da casa da Francisca,ao pé dun ribazo no alto de cal había  unha  árbore cativeira,  non  lembro  cal, cantou  o  cuco  e  a  muller  desde  a  porta berroume: «Paquiño, comiches o almorzo?», Interpretou atinadamente o meu silencio culpábel e asegundou: «Ai, pois acaba de te capar o cuco»” (Xabier P. Docampo, no TILG)).



Hei de ir a Castro a Abadín e de Begonte a Cospeito / para ver como os labregos teñen que partir o peito (“Cantiga para andar pola Terra Chá”, en Terra Chá).


Cuberta de folerpas brancas como o leite (“Alba descoñecida”).


Cecais que os piñeiros sexan / os meus irmáns máis sinxelos (“Sen dúbida son poeta”, de Morrendo a cada intre, MO).


Ti es unha momia/que vives a cen légoas desta vida (“Manuel María aos 45 anos”, MO).


Se eu tivera un pulmón de aceiro/ podería respirar estrelas fachendosas/ que xogarían ao feito nas miñas entrañas. (“Poema persoal”, MO) [Para o noso saber, é moito máis común a frase a feito/a eito, a variante do noso poeta é atípica].


Onde o silencio é fondo e se oi o Miño / ir co seu paso de boi cara os encoros / que deteñen a súa forza poderosa (Terra Chá, “Canto á Terra Chá”) [Frase que non precisa explicación pero si queremos acompañala da saudade do que xa non se ve, aqueles bois que tiraban do carro do país… Meu pai, coruñés, aínda lembraba cando miraba pola fiestra do colexio Dequidt –situado a partir de 1900 no chamado daquela Camiño Novo, hoxe rúa de Juan Flórez- como cargaban boa pedra branca da canteira de santa Margarida os carros tirados dos bois marelos e a transportaban ao Muro, ao peirao para embarcala sabe Deus a onde; o paso de boi é un paso lento].

 ("O carro de argazo", de Serafín Avendaño; foto tomada da Internet)


Potentes carballos centenarios/ Que loitades co vento brazo a brazo.


Non deas nunca ó olvido/ idioma, patria e canción (“Soneto ó carballo…”, en Terra Chá).


xoves, 26 de maio de 2016

As nosas músicas: Brothers In Band

Brothers In Band, nunha actuación en Palma de Mallorca

Brothers in Band, esta banda coruñesa,  é o mellor grupo tributo a Dire Straits, cun gran recoñecemento internacional. Son coñecidos como os Dire Straits galegos e está liderada por Óscar Rosendo, o Mark Knopfler de Monte Alto.
(Texto de Xosé P. Mondelo, editor Mario S. García)

domingo, 22 de maio de 2016

VISITANDO



VISITANDO


Aí atrás visitamos a libraría Moito conto para asistir á presentación de dous libros sobre Manuel María. Un era a súa biografía, escrita por Mercedes Queixas. Outra era unha antoloxía poética, feita da man do matrimonio formado por Amelia (ausente por exercer de avoa) e do seu esposo, o tamén poeta Darío Xoán Cabana.

O acto estivo presentado por un noso ex alumno (cando dabamos clase na capital do vello reino), Arturo Ponte, en representación da Editorial Galaxia.



Primeiro falou Mercedes, quen definiu a Manuel María como a el mesmo lle gustaba ser definido, labrego con algo de poeta. Dixo a autora, en síntese, que é moi difícil prescindir ou simplemente peneirar o que dicir dunha produción literaria que se estende ao longo de 54 anos de vida digamos produtiva. Usou a imaxe dun río: coma un río que ten unha canle á que se van sumando distintos afluentes. A verdade é que Mercedes enunciou varias frases de innegable sentimento e beleza. Escoitalo xa era unha regalía (...). Non é fácil ser obxectiva, ser imparcial. Comentou da vinculación hai xa tantos anos, ao principio, do poeta homenaxeado co grupo Voces Ceibes. Sinalou que moita obra de Manuel María viu a luz grazas ás achegas dos amigos do exilio (Caracas, Porto, Bos Aires...), e que malia os atrancos habidos en anos de ditadura e demais, sorprende así e todo, a enorme difusión da súa obra. Deixa dito, unha vez máis, que clase de persoa era o noso poeta: un ser xeneroso, altruísta, entregado. E camiñante de seu: hai cartografía dixitalizada dos seus percorridos polo país. Rematou Mercedes o ser discursiño lanzándonos unha pregunta inspirada desde o propio espírito chairego: aquilo que el tivo como utopía amada, a construción da nación, como transmitimos iso ás xeracións futuras?

E logo falou o poeta a quen tanto admiramos (os fieis a cazatesouros tendes que recordar que magnífica tradución fixo por exemplo de A Divina Comedia). Sentiremos non ser totalmente fieis ás súas palabras, de entre as caóticas notas tomadas no pequeno caderniño que levamos no bolso veremos que logramos rescatar...

Contounos que coñeceu a Manuel María a principios de 1969; escribiulle unha carta que comezaba nestes termos: Querido e admirado mestre. Recíbeo en Monforte e principiou así unha amizade profunda; para Darío el foi o Irmán Maior, na poesía e mais na política, cadno aquel empezaba na militancia nacionalista. O poeta de Outeiro de Rei aconsellábao, le isto (François Villon, Francis Jammes...)... Emociona oír xente emocionada, que sabe dar grazas en voz alta por poder dicir que ten unha familia perfecta (que así sexa por longos anos), un tal irmán maior e padriño de voda (crin entender), unha netiña, unha muller amada, Amelia: Darío ten unha fermosa lembranza para aqueles tempos primeiros, día de vento no Morrazo, con Amelia e aquela edición de Terra chá  que non conserva... A vida deunos moitos anos de amizade... Os da Terra Chá tiramos para a Coruña, “ten as casas da Coruña”, dise dun que ten moito... Manuel María veuse para esta cidade onde tiña moitos amigos, moita xente que o escoitaba, porque aínda máis que escribir eu creo que lle gustaba falar... Na Coruña sentían auténtica adoración por el [ah, Coruña! Soubeches sempre tratar os poetas, Rosalía quíxoche ben, e Pondal, Curros levoute no corazón sempre...]... Manuel María era un poeta popular no sentido máis profundo: representaba ao seu pobo: amábao. Notábase ese amor e ese mesmo pobo estalle demostrando reciprocidade... É difícil, despois de Curros Enríquez, atopar quen tivese unha popularidade semellante... Talvez nin con Lois Pereiro (outro dos ben queridos na Coruña) nin con Celso E. Ferreiro (outros dos grandes poetas populares) vivimos unha festa das letras semellante...



A continuación fala Darío do libro, da antoloxía e analiza o libro dividíndoo en xeiras. Non vos canso: simplemente aconséllovos a lectura. Son poemas seleccionados por Amelia e mais el: é a obra persoal deles dous, unha parella que leva xunta corenta e pico de anos, que leu moito, que sabe transmitirlle á neta de catro aniños poemas de Manuel María musicados. Trátase dunha antoloxía que procura aquelas composicións que susciten a emoción pura da lectura. Neste libro cabe un pouco de todo, os poemas de amor, os poemas á terra e á paisaxe do corazón chan de Galicia, a lírica intimista, existencialista, a poesía militante, que quere facer, como fixeron P. Neruda ou L. Aragon, poesía de propaganda política, Eu son a voz do pobo (verso cantado por ‘Voces Ceibes’), iso foi Manuel María en palabras de Darío. Fala tamén o antoloxista daqueloutros poemas escollidos en que hai unha grande economía de linguaxe pero logros altísimos (recita aquí versos paradigmáticos dunha certa pureza: “A terra faise en ti, Saleta”, p. 232 do libro). En fin, queremos ir rematando esta páxina dominical. Como modelo de perfección absoluta, menta Darío Xoán Cabana estes catro títulos doutros tantos libros de poesía galega: Advento, Os Eidos, Profecía do mar, O fin dun canto.

A feira deste ano é a feira máis grande das letras galegas que se fixo nesta vida... Que grande amigo! Que grande!

 (De esqda. a dereita: Arturo Ponte e Darío Xohán Cabana, na librería coruñesa 'Moito conto'. Foto de Charo Soto)

sábado, 21 de maio de 2016

Manuel María e as aves

A nosa compañeira Pilar Irimia envíanos un fermoso PDF feito con textos manuelmarianos e montaxe-selección de imaxes de Adela Leiro e Mon Daporta. Nós queremos publicalo porque é importante que se saiba que o noso poeta amou as aves. Desexamos que vos guste.

 IR Á LIGAZÓN

(Publicado por Mario S. García)

xoves, 19 de maio de 2016

As nosas músicas: Felicia



Felicia, unha entrañable muller recentemente falecida, amosou todo o seu acervo musical neste programa da TVG, Alalá. Unha gozada comprobar que mantivo vivo os sons do seu pobo perante o paso do tempo, mesmo cando vivíu alén das nosas costas, buscando o seu pan na Alemania. Co seu canto vivo temos bo alimento para o noso espírito. Cantas Felicia máis haberá na nosa terra? 

(Texto de Mario S. García, coa colaboración do Xosé P. Mondelo)

domingo, 15 de maio de 2016

BUSCANDO PALABRAS



LÉXICO DE MANUEL MARÍA QUE NON FIGURA NO DdD


Continuando coa nosa particular homenaxe polo Día das Letras ao poeta chairego, presentamos léxico manuelmariano que non figura no dicionario académico da Real Academia Galega, nin tampouco no DdD:  Dicionario de dicionarios, citado neste blog máis dunha vez, obra coordinada polo profesor-doutor Antón Santamarina, de libre consulta na rede.



Anguieira (en Auto do mariñeiro): ¡Heiche matar a anguieira/ da túa soidade sin fin! (Variante de angueira, voz común que xa figura nos dicionarios)


Está baixo, Maxestade, cousa que non comprendo comendo tanto porco e coas grandes enviadas de viño (BU [Farsa de Bululú]) (Só aparece documentada unha vez no DdD, da man de E. Rivas, pero el alude a alimentos que se envían sen masticar, e aquí non é caso; en galego tamén se di ‘botar dun envión/grolo/gulapo/saque’).


Agachado nunha frouma/ moi espesa e verdecente/ sei dun niño de paxaro/ que se chama o escribente (“O escribente”, de Os soños na gaiola) [hai variante, escribenta, chámanlle así porque os seus ovos están raiados, xa o di o poeta chairego: Teñen [os ovos] liñas como letras/ que semellan escrituras)


Graznear, grazneo (BU) [Castelanismos, formados sobre o castelán graznar]


Lanfrán (BU) (na obra manuelmariana aparece como insulto; consultado o DdD  comprobamos que non figura o valor que nos interesa na entrada LANFRÁN, onde só vén a unidade fraseolóxia De lanfrán ‘de lado, oblicuamente’; pero atopamos na entrada LANFREÁN a palabra ‘lanfrán’ como simple variante fonética. A voz ‘lanfrán’ dise dun animal moi comedor. Na entrada LANFAR vemos que conmuta nalgunha partes de Galicia por LARFAR, e aí temos a mesma raíz que en LARP-(EIRO) [o ‘p’ e mais o ‘f’ poden conmutar porque teñen dous trazos en común, son labiais e son xordas], da onomatopeia LAP-, do ruído que fai a lingua ao chapar/papear o alimento _hai un conto da raposa e o corvo, aquela convídao a unha merendola: ponlle unha fonte plana coas ricas papas e ela coa lingua lap, lap, lapouno todo..., así tal cal o contaba o avó dezao dos meus fillos_, cun erre que chaman os lingüistas ‘adventicio’ ou ‘repercusivo’ , que vai e vén, dependendo das consoantes que estean presentes... un elemento móbil e líquido este erre...  A nosa nai valdeorresa, por certo, insultábanos de nenas dicindo, “Ai, cananfrán!”, quen sabe se hai unha composición de can+ lanfrán...)


O rombar dos ríos, /o canto/ dos regueiros,/ a auga que corre/nas pradelas (en Aldraxe contra a xistra) (debe ser, evidentemente, un prado pequeno).



Macuto do vagamundo: Sinto non ter un bo cigarro habano pra ir trompeado, moi recreado e fachendoso, no meu asento (en Auto do Castromil ou a revolución dos baúles) ( a palabra é da familia de trompazo, trompo, trompicón: quer dicir dando saltos ou botes no asento)





FRASEOLOXÍA MANUELMARIANA 


Que chovera , que nevara , que fixera sol ou que xeara , el sempre soliño ó pé da habenza (en Contos en cuarto crecente, CCC).


Feito un fargallo (conmuta por farrapo, en cast. guiñapo).


¡Oxe o mariñeiro bebeu moito demais! (en Auto do mariñeiro).


¡Limpa o bico!  (en Barriga verde) (Manuel María presenta unha variante curta da Unidade fraseolóxica galega lunga, Límpate, que estás de ovo;  tamén a recolle en cast.  o dicionario da RAE Límpiate, que estás de huevo; é  frase irónica que se lle di a un que peca de ilusorio, a imaxe que subxace é moi expresiva: é a de alguén a quen xa lle cae a baba pensando no que vai lograr cando aínda non o ten ... Na obra de Manuel María é a Moza a que lle di iso ao Serrador, creo recordar, equivale a que máis quixeras!,  porque el  xa conta con tela no papo a ela; a frase pasou a América, cun galeguismo integrado: Lámbete, que estás de huevo, e xa que estamos, recordade os que sodes/fostes meus alumnos, algo importante: as palabras nacen, medran, multiplícanse por derivación, composición etc. e morren: así dicían os neogramáticos; agora engadide: e tamén viaxan).


Aquí imos como señores de consideración (en Auto do Castromil ou a revolución dos baúles).


Deixoume gravado a fogo (CCC).


Ou cecais está botando un neto cun paxaro (CCC) (Equivale a 'botar un chanqueiro, un grolo').


Cómame o outro...! ¡Iso non é falar...!¡E moito menos razoar...! (eufemismo polo ‘demo’; a frase úsase para aseverar).


Non hai home no mundo máis cumpridor, aínda que sexa feo dicilo... a miña palabra é coma unha escritura (Esta frase tamén a usaba o meu avó valdeorrés, materno: significa que a palabra dada é de lei, de obrigado cumprimento).


Conforme ó meu sentir eu soio son un poeta labrego, lugués , compostelán e tan só como tal quero morrer (en Documentos personaes, DP).


Carnet de identidade : san e salvo (DP).


Xuro por Deus e polos santos que estou no meu xuício (DP).


¡Que non quede nin a semente da caste señorial! (de Unha vez foi o trebón, UV) (Forma enfática de dicir 'nada de nada').


Xa sabe que son de palabra (UV).


Boa sorte tés que o señor non exerza o dereito de pernada ou che durma coa muller a primeira noite. Ben bó é. ¡Había de ser eu! (expresa desaprobación, equivale a  ‘eu non faría iso, faría outra cousa ben distinta’) (En castelán sería: Si fuera yo.../ Si llego a ser yo...) (UV).


Fuxe como unha sombra (UV).


Afellas que non puiden (UV).


Coñózovos como se vos parira (UV).


Vou a quedar por portas (UV).


¡Déixate de comedias! Ou pagas ou quedas sen os eidos (UV) (Nós falamos de 'comedias' onde o cast. di '(facer) teatro').


¡Ai de min! ¡Son perdidiño! ¡Quedo por portas pra toda a miña vida! ¡Nunca máis poderei erguer cabeza! (UV).


¡Caen sobor de nós como o pedrazo! (UV).


¡Máis nos valera non ter nacido! (UV).


Fuxen en desbandada(UV).


Fillos dunha loba! (UV) (Dá idea tanto de fereza coma de voracidade).


Eu prométovos que, polas boas ou polas malas, hase de cumplir a xusticia (UV).


Miñas donas, meus señores: /eiquí pode suceder,/resultar e acontecer/ ¡que as mantas son cobertores! (en Farsa de Bululú, BU) (temos aquí unha frase lúdica, expletiva _recordade os que sodes alumnos meus que xa vimos o concepto ‘expletivo’ ao falarmos do dativo de solidariedade: expletivo na tradución ao castelán, enténdese_; a frase fai rima con señores e o uso normal é na modalidade negativa. Oínlla por vez primeira ao noso colega bergantiñán Emilio Facal: eu dixera algo así como cando me ía: -Ben, señores... e el raudo replicou: -As mantas non son cobertores; é unha frase dialóxica e rímica, bonita en canto que nos recorda unha vez máis que somos seres lúdicos, capaces de xerar o riso e de cultivar o sentido do humor, virtudes sen as cales non existiría a boa literatura; a frase documéntase tamén nunha páxina web dun internauta do Valadouro [Señoras e señores... as mantas non son cobertores, a páx. está datada en febreiro deste ano]; no uso manuelmariano, ao darlle a volta, quere dicir que van suceder cousas non esperadas, sorprendentes).


Un mozo como un carballo, cunhos bigotes que daba xenio (BU) (xa sabemos o que vale o carballo para o pobo galego: un símbolo de seu: de lonxevidade, resistencia, fortaleza etc. ; a fraseoloxía co carballo é rica, vouvos poñer un par de exemplos só: -A quen me dea un pau doulle un peso, e dous se é de carballo / Xa medraron os carballos ‘pasou moito tempo’ / Cando os carballos dean uvas ‘nunca’ etc.).


Foi unha hora ruín que tivo (BU) (cfr. Tener una mala hora). Conmuta por  ‘un mal momento’ ‘un momento de loucura’ ou así.

Decíache unhas cousas que mesmo che partían as cordas do corazón (BU) (idéntica imaxe á do poeta-rei medieval , cando oímos o que di a amiga do seu amigo trobador: “fez unhas lirias no son / que mi sacan o coraçon"; o significado é o mesmo: sexa a voz sexa a música, ambas as dúas van directas ao corazón do receptor: conmóveno profundamente; o aparentemente brutal e descarnado sema de ‘partir’/’sacar’ en realidade o que representa é a idea de ‘corazón aberto: aberto á recepción: á flor de pel’ /VS/ ‘pechado’, ‘duro (de oído)’).


Déixate de lerias (BU) (lerias conmuta aquí por contos).

 (Cartel elaborado polo alumnado do noso Instituto baixo a dirección da profesora de galego Beatriz Moreno, anunciando a primavera das letras)


Non son nada maliciosa que ben iñocente me deu Noso Señor. -¡Que che metan un dedo entre os dentes! (BU) (frase bonita que non se encontra doadamente nos dicionarios: Dar Deus/Noso Señor a alguén + ADX. OU FRASE ATRIBUTIVA; en cast. viría sendo Facer Deus a alguén + ADJ. O FRASE ATRIBUTIVA, por ex.  Soy como Dios me hizo.  Esa acepción do vbo. DAR ‘crear’, ou _secundariamente_ ‘facer’, [ou simplemente, como unidade fraseolóxica: DAR DEUS/NOSO SEÑOR a alguén + ADX. = SER + ADX.] debería entrar no dicionario da RAG en liña). ¡Que che metan un dedo entre os dentes! Frase irónica: significa a ver, imos facer a proba para ver se realmente es tan inocente como dis... a ver se mordes ou non...; témola tamén en cast., recóllea por exemplo Seco no seu dicionario, Diccionario fraseológico documentado del español actual, e pasou ao español de América, documéntase ben en Google, con distintas variantes, do tipo no le metas un dedo en la boca etc. Tamén nós, Carme L. Taboada e unha servidora, integramos Meterlle o dedo na boca no noso dicionario do 2008, e está xa documentada a frase co valor de ‘non é parvo’ no TILG no ano 1899: espabilouse polo mundo , e nin se lle mete o dedo na boca , nin penso que seña home a quen se poña medo doadamente, é de X. Rdguez. López ).


Desaparece da escea como alma que leva o demo (BU) (=velozmente, tamén en cast.).


Heite de rematar o mesmo que un can doente (BU) (tamén se di en galego coma (a) un can da rabia: escóllense imaxes tomadas da realidade social xa pasada –polo menos en Galicia- de animais que deben ser rematados, sacrificados por causa da rabia).


¡Xuro a Hércules e a Marte/ que a furarei parte a parte! (BU) (a frase é de parte a parte, ‘dun lado a outro’, ‘por enteiro, por completo’, ten valor enfático).


¡Deixe sa de parolar,/predicar,/baduar/ e darse pisto! (BU) (temos a mesma imaxe fraseolóxica que na frase darse pote: encherse ben (de alimento) e de aí ‘inflarse’ na acepción tan coñecida de empavonarse, ensoberbecerse... Nin unha  nin outra figuran no dicionario académico. E deberían).


Pasan cousas das que teño que informar a Vosa Maxestade moi ó por miudo (BU) (Quere dicir ‘con moito detalle’, tamén se podería dicir ‘tintín por barín’).


Sano como un buxo e forte como un penedo (BU) (se se di así é porque a madeira do buxo é moi resistente: son comparanzas nacidas da experiencia, do coñecemento das distintas madeiras).


¡Qué verdade nin qué caracho! (BU) (negación enfática; ‘caracho’ é un eufemismo; a palabra caracho pasou a América, como expresión que denota enfado).


Sigue repartindo cachiporrazos a barullo (BU).


Aparecen correndo como lóstregos (BU) (A comparanza non creo que necesite explicación, os lóstregos sucédense velozmente polo ceo... A voz é bonita, da familia de ‘lustre’, ‘ilustrar’, é sinónimo de ‘lustro’, ‘alustro’ e ‘relustro’ e ten un sufixo átono comparable ao –ago do cast. ‘relámpago’ _’lampo’ en galego_  para prolongar o corpo fónico da palabra; é posible que teñamos o mesmo sufixo _ou querendo, interfixo “-ag-“, no galego ‘limigocha’; o mesmo caso dáse entre o galego ‘galapo’ e o seu sinónimo ‘galápago’, en DdD; é de supoñer que este proceso está tamén en palabras como ‘xara’ / ‘xaramago’: cambia a semántica, son plantas distintas, pero úsase semellante procedemento morfolóxico).


Comeza a repartir cachiporrazos a eito; Estou no allo de todo; Home de palabra;  Ir ó grau  (BU).


¡Xa mo daba a min o cheiro! (BU) (Esta frase de Manuel María non a coñeciamos nós: si que coñeciamos ‘dar o corpo/dar o corazón/dar a alma’ para o concepto de ‘intuír, presentir’. E tamén sabiamos do valor de ‘cheirar’ como ‘recear/sospeitar’, e incluso ‘nin por cheiro’ = cast. ‘ni por asomo’; no TILG vemos que se documenta porque che voa polo ar un recendo de patacas gobernadas que mesmo consola . A min xa me deu o cheiro antes de entrar, texto de Luis Moure, pero vedes que nese contexto hai un cheiro literal, real, físico: no texto manuelantoniano hai un paso máis: dáse o salto ao plano fraseolóxico: xa non olemos co órgano do olfacto, senón que olemos  coa mente: do plano “real/olfactivo” pasamos ao plano “mental”: o salto é o que se chama proceso metafórico puro. Ao mediar a metáfora, temos a Unidade Fraseolóxica feita e dereita).


Buscarlle un mozo axeitado, / ben lavado e perfumado,/ pra que lle desfaga o leito (BU)  (a frase ten claro valor sexual).


Hanos dar que tecer (BU) (tamén se di ‘dar guerra’, ‘dar faterna’, é dicir, dar traballo; debedes ter en conta que moitos esquemas lingüístico-fraseolóxicos que perviven reflicten procesos reais que xa desapareceron da nosa sociedade: aquí temos que relembrar como se tecían aquelas prendas, colchas, mantas, roupas da casa, de liño, o traballiño que daban...).


En todo mete as narices (BU) (comete o noso autor un castelanismo,  en galego a frase pide meter o nariz/os fociños, ou máis coloquialmente aínda, meter a napia).


E ve medrar hastra a herba (BU) (a frase sentir/ver medrar a herba pondera a perspicacia dunha persoa; é unha hipérbole: as hipérboles, coma as metáforas e as metonimias, vedes que son motores/mecanismos/operadores dos cambios semánticos, fan nacer novos significados; en castelán encontramos como semellante a frase “ver pensar”: “Es lista como un rayo, de las que te ven pensar”, di Carmen Martín Gaite en Nubosidad variable; mais tamén se di ‘ve crecer la hierba’).


¡Sodes peores que a tiña! (BU) (A tiña era unha moi mala e contaxiosa enfermidade que dos animais, coma os gatos, podía pasar ás persoas).


Mais eu antes que a galiña metínlle dente a sardiña (BU) (Espléndida frase proverbial, case un refrán; equivale á castelá Yo ya fui cocinero antes que fraile; podemos dicir que en galego sardiña e galiña constitúen un prototipo de PAREMIA, entendendo aquí por paremia un par de palabras que concorren frecuentemente xuntas para formar unidades semántico-fraseolóxicas novas; mirade estas combinacións posibles: ese empezou por sardiña e acabou por galiña ‘ese foi medrando’;  En fin, que antes de comer galiña hai que comer sardiña , Manuel Vázquez no TILG; Trata en sardiña e comerás galiña, refrán; Onde haxa galiñas sobran sardiñas, en boca da raposa, no TILG; tamén o vemos en castelán: Quien no come gallina come sardinas; todos estes exemplos estannos falando dun tempo pretérito en que o noso mar daba sardiñas a esgalla, por millóns de millóns ao ano, tempos de fartura sardiñeira, e con iso era un alimento popular, de pouco custo).


Andoriñas en concello/ sobor dun poste pousadas/ ¡Qué de palabras secretas/ e razós apaixoadas...! (“Andoriñas”, en Os soños na gaiola) [Fermosísima frase! Pode valer para traducir aqueloutra que a RAG considera castelanismo, facendo tertulia].


Un poeta fai de balde/ o seu traballo, e de/ porparte, aínda/ pon el o material/ e as ferramentas (“Reclamación laboral”, en Proba documental) [‘E por se fora pouco’, ‘e por riba’; non viña mal integrala no dicionario académico, onde non figura: sumaríase ás outras formas de traducir as frases castelás para más inri/ para colmo].


Os emigrantes son felicísimos/ posto que todo o mundo os enche/ de atencións e fanlles a vida/ moi amábel. Non é verdade, pois,/ que sintan saudades da súa terra./ Se sentiran saudades non irían/ tocar o zoco mundo adiante. (en “Oda aos emigrantes”, en Odes nun tempo de paz e de alegría) (Unha frase sinónima é bater a chanca –documéntase por exemplo na obra de Bieito Iglesias: en castelán vén sendo algo así como “rodar por el mundo adelante”, “andar dando tumbos” ou “gastar suela”; espero que sexades quen de percibir a ironía aceda do poema, e en xeral deste libro publicado en 1972,  espella unha situación en vigor desgrazadamente para moitos seres humanos a día de hoxe).