VISITANDO

VISITANDO

MANUEL MARÍA:  “UNHA VIVENCIA NA CORUÑA” (2ª PARTE)

 (Portada do libro coas conferencias impartidas no noso Instituto no curso 02-3)

Ese mesmo día da conferencia que vos estamos ofrecendo no blog, foramos xantar á taberna Rivadavia: Saleta -a  esposa  do poeta-,  Manuel  María, Xulio Cuba, Carme López Taboada, Uxía López Meirama e unha servidora.  Que bo cocido se xantaba alí! O prof. Cuba inda recorda o nome da dona que atendía, a señora Victoria. Tamén me conta, cando lle pido este día atrás que exonere lembranzas daquel xantarciño, que Manuel María era un exquisito bebedor (si recordamos sen que Xulio nos axude, o extremo coidado e atención digna de Ganimedes, con que a Saleta escollía o viño que logo el habería beber). Dime o Cuba que procure na Internet a foto na que o poeta aparece ataviado na praza de María Pita cos atributos de cofrade daquela confraría á que pertenceu, de Amigos do Alvariño (conste en acta que a busquei demoradamente sen éxito).

Hai algo máis que, en honra da verdade debida maiormente aos amigos e/ou colegas, debo traer aquí e agora á palestra: recorda, Charo, que ao Manuel María xa lle dera unha volta e que inda estaba convaleciente,  pero a conferencia no Instituto xa estaba fixada. E para el a palabra dada non tiña volta atrás... Acórdaste? Falouno todo sen papeis. Nin o primeiro papel, inda lle prendía algo na fala...

Si, acórdome e síntome privilexiada por compartir un xantar con todos vós.  Que a  Virxe do Monte, a Virxe das Angustias de Arcos, a Virxe dos Milagros de Saavedra, a Santa María de Rábade, a Virxe da Saleta de San Xulián de Mos, a quen el cantou, o acompañen no paraíso en maio (e xa que falo do paraíso, dígovos máis: Manuel María deixou sentado na súa obra poética para sempre que a ave canora, a paxariña de Armenteira, era unha laverca ou cotovía). Imos, pois, ao texto da conferencia. No punto onde o deixamos a semana pasada. 

Pois ben, nestes anos 50 había un grupiño de xente que se xuntaba no Café Galicia, no Cantón Grande, onde hoxe está a Fundación Barrié; por alí pasaba todo escritor e caste todo artista que viña pola Coruña. No Galicia lembro unha anécdota moi simpática de Novoneyra: estabamos no verán esbroados na terraza, nuns sillóns moi cómodos, e había un limpabotas, un engraxador que din os portugueses, e estáballe insistindo a Novoneyra para que limpase os zapatos. -¿Por que non quere limpar os zapatos?

Entón Novoneyra deulle unha razón que a min me pareceu moi poderosa (...): -É que vostede límpame os zapatos en sete minutos e a min lévame polo menos todo o día luxalos.

 (O poeta Miguel González-Garcés cos compañeiros da Asociación Cultural Iberoamericana nos anos 50. Foto tomada do libro "M. González Garcés. O home. O libro. A palabra. A imaxe").

Polo ano 52 houbo uns cursos de verán na Coruña organizados polo ACI nos que participei estando eu no servizo militar en Santiago. Celebráronse na Cámara de Comercio, que estaba na casa que vai paralela ao Teatro Rosalía, na rúa Agar. Neses cursos estivera Cela _que foi a única vez que falei con el_, París Amador _un catedrático da USC, que logo casaría cunha filla do gran poeta e investigador Fermín Bouza Brey_ e Pura Vázquez. Posiblemente foi unha das primeiras veces que en Galicia se lían versos en público en galego, porque daquela, polos anos 40 e tantos, había unha prohibición total. Para os recitais de poesía cumpría enviar todo á censura, á Delegación Provincial de Información e Turismo, en tres copias: con unha quedábanse eles na Delegación, outra era para a policía de turno que asistía ao acto e outra para o señor que recitaba. Pouco a pouco chegáronse a autorizar dous poemas en galego, logo tres e ao final mandábanse uns poemas á censura e líanse outros; pero ao principio era moi rigoroso aquilo. Nestes cursos de verán non caera moi ben aquel recital, tanto o de Pura coma o meu. Pura, que vivira na Coruña, tiña uns versos moi bonitos dedicados a esta cidade, que comezaban así:

                Pola Marola se avista/ brétema escura a chorare/ correndo de cara á Cruña/

                arelas de siñerdades.

Por esta época foi a primeira vez que estiven de corpo presente nun partido de fútbol de primeira división, un Deportivo-Real Madrid, ao que curiosamente fora Álvaro Cunqueiro o que me levou. Pola famosa peña do Café Galicia ían Mariano Tudela _que daquela publicara o seu primeiro libro_, don Joaquín Freire de Andrade _un académico, fidalgo, gran coñecedor e devoto da obra de Rosalía, que fixo como Sócrates, nunca escribiu nada e pasou a vida falando plos cafés_, médicos como o doutor García Pardo _que chegou a Xeneral de Sanidade_, o propio González-Garcés, Fernando Mon _crítico de arte importante_ e o creador do ballet galego Rey de Viana, que tiña unhas discusións tremendas sobre pasos de ballet con Cunqueiro cando viña pola Coruña. A Academia Galega naqueles anos estaba moi morta.

 

(Debuxo de Urbano Lugrís para "Isla de dos" de González Garcés)

Había o chamado grupo Amanecer, do que habería moito que dicir. Organizaba uns recitais no que se chamaba Club Imperio, que estaba no Frente de Juventudes, no local que ocupa hoxe Radio Nacional de España. Neses recitais ás veces levaban poetas máis ou menos coñecidos _trouxeron algúns poetas españois realmente moi notables_ e alí os poetas locais do grupo Amanecer recitaban poemas moi paveros. Había un médico que sempre recitaba o mesmo poema, que dicía:

                Oh Dios quien fuera flor / la flor aquella de la enramada/ la que prefiere besar mi amada/ bajo el murmullo de la corriente/ poner mis labios sobre su frente/ y luego nada.

O grupo Amanecer no ano 54 tivo a humorada de convidarme. Veu Miguel González-Garcés a presentarme no Club Imperio. Despois do recital apareceron tres persoas moi diversas. Un deles era un señor que se chamaba Manuel María González, súa mai fora de Outeiro de Rei, tiña estudo de avogado aberto na rúa Real; este señor de rapaz escribira sonetos, publicara na revista Vida Gallega, e na República fora de gobernador civil a Toledo. De canso se produciu a sublevación militar foi que me contou: “Onde estou máis seguro é cos militares”. Entón marchou ao frente e foi un dos heroes do Alcázar.

E logo, unha parella de rapaces moi noviños, Xohán Casal e Reimundo Patiño. Patiño asombroume de tal xeito que aínda hoxe case podo dicir que non estou reposto do asombro; díxome, así de entrada, que había un libro meu que non lle gustaba nada, Morrendo a cada intre, e había outro, que acababa de publicar, o Terra Cha, que o sabía practicamente de memoria. Este Reimundo Patiño e Xohán Casal _que estaba moi enfermo, morreu prematuramente_ eran, xuntamente con Avilés de Taramancos e algúns máis, os novos que había na Coruña e que mantiñan vivo o espírito de Galicia, que viña xa do século XIX, pasando polas Irmandades da Fala, as editoriais de Ánxel Casal e de Leandro Carré Alvarellos, e aquela Escola de Declamación, aquel resurxir dos anos 20 e 30, antes da guerra, e que logo se procurou borrar dun xeito total e absoluto, porque aquí viña pasar os veráns “o Perenne”, o señor caudillo, con cea no Club Náutico ou no Concello. Naquela época había un control, unha vixilancia, que non permitía que se fixese nin a menor cousa contra o réxime, nada de nada.

 (Cartel anunciando a representación da obra cunqueiriana, respondendo a iniciativas culturais da ACI)

Xa polos anos 60 Antonio Naveira, que dirixía un grupo teatral mo bo, do ACI, puxo en escena Os vellos non deben de namorarse de Castelao. Estreou tamén o Don Hamlet de Álvaro Cunqueiro, no Colón, que aquilo foi un suceso tremendo nesta cidade. Despois de moitas complicacións e de todos os manexos da censura, incluso de Madrid, o Delegado de Información e Turismo, Francisco Serrano Castillo  -era catedrático de instituto, andaluz, sobriño político do abade de Samos-, acabou autorizando a representación do Hamlet, e, parece, dixo unha frase digna de pasar á Historia: “Si yo pillo a ese Hamlet lo fusilo”. Supoño que o Hamlet que quería fusilar sería o Hamlet de Cunqueiro.

O grupo Amanecer foi fundado por un señor que se chamaba o maestro Rey, un callista que tiña clínica ao principio da rúa Real. Antes de organizar o grupo, fixera un sindicato vertical de criadas de servizo, co que tivo varios problemas porque algunhas das súas asociadas apareceron embarazadas. Ao prohibirlle seguir con ese sindicato, foi o cofundador e aglutinante desta peña, que naceu despois de que Guillén Rodríguez, un rapaz que traballaba nun banco, repartise un panfleto pola cidade; era tremendo: “Poetas, aficionados e rapsodas, a hora da unión é chegada”. Ante tan insólito chamamento foise agrupando unha chea de xente interesada pola poesía, entre eles o maestro Rey, que era un home eu non digo gordo, senón máis ben obeso; peiteábase ao lado, tiña unha especie de pencas, como un salmón –cunha pinta un pouco asalmonada-, andaba cun gran caiado e traía nun dedo un anelo tremendo, que nin os dos cardenais ou do papa. O maestro Rey organizou este grupo, que tivo unha chea de actividades. O primeiro que fixo foi un himno onde dicía: “De la mano de estrellas cogidos cruzaremos el espacio infinito” e non sei que máis. Outras estrofas deste himno seguían así:

                Al Parnaso alegres cantemos/   las endechas del más puro amor /          que iluminan del hombre la vida/con auroras de intenso fulgor:

               

                Mientras haya en el mundo poetas/ que a la vida le den su pasión/       habrá siempre en las almas ternura,/    habrá siempre en las almas amor...

E acababa:

                Porque es la poesía /     La dulce inspiración/      De todo aquel que tiene/

                Henchido el corazón.

                Por eso en esta Peña,/ la Peña Amanecer;/       amarnos por el verso

                es nuestro gran placer...

Cando cantaban isto, o pintor Urbano Lugrís, acompañado de Avilés de Taramancos, variaba entón este verso. Lugrís, que tiña un vozarrón impresionante (nun local pecho coma este era quen de facer retumbar os cristais), en vez de “amarnos por el verso”, cantaba “amarnos por el reverso”, o que causaba escándalo.

Os muchachos do grupo Amanecer, ademais de Lugrís e Avilés, eran: Guillén Rodríguez; Alfonso Gallego Vila, pintor, que traballaba no desaparecido Cantón Bar, situado no Cantón Grande; Manuel Álvarez Torneiro, que xa daquela escribía versos, e seu irmán Pepe, que era filósofo; un bárbaro que se chamaba Roibás, que, segundo Avilés, dicía poemas cursis capaz de adormecer a unha pirámide; outro señor que se chamaba Pantaleón de Escalante, profesor de Formación del Espíritu Nacional e que lles facilitaba moito as cousas coa censura que había entón, e, a máis notable de todas, unha poeta, C(...);  tiña corenta e tantos anos, andaba cunhas trenzas, vestía de branco e no verán usaba tamén calcetíns brancos. As malas linguas dicían que, cando viña un poeta novo pola Coruña, C(...)  convidábao á súa casa a té con pastas, e logo C(...)  e os seus señores proxenitores recitábanlle os “Airiños, airiños, aires” de Rosalía a tres voces. Cando Novoneyra e mais eu coñecemos a C(...), tamén nos dixo que tiñamos que ir pola súa casa. Novoneyra, que era un home serio e non tiña moito sentido do humor, privoume a min persoalmente desa velada que, supoño, sería deliciosa, este recital a tres voces; Novoneyra dixo que non, “A nós non nos gustan nin as pastas nin o té”, co que nos quedamos sen recital. C(...), que é autora tamén dun drama, escrito paréceme en colaboración con Pantaleón de Escalante, dicía que nun recital que o grupo Amanecer celebrou na praza das Bárbaras (dende logo é un sitio precioso para dicir poesía) se lle apareceu o espírito de Bécquer; violouna e dende entón quedou grávida de poesía.

Cómpre dicir deste grupo que cando ían cantando o seu himno, xa despois de repetido varias veces, o maestro Rey facía improvisacións e dicíalles cousas como estas:

                Cuando voy dirigiendo nuestra grey/    y entonando el himno nuestro,/             llamadme el amigo Rey/y suprimid el maestro.

Bueno, ben, e aplaudían como no teatro. Isto facíano os domingos e festas de gardar. Levantábanse ás 8 da mañá, formaban no Cantón Pequeno, ao principio da rúa Alameda onde vivía González Garcés, que estaba considerado o poeta indiscutible da Coruña, e cantábanlle o himno debaixo do balcón de Garcés (...). E logo facían o que chamaban o via floris poético: ían unhas rapazas cunhas liras de cartón pintadas con purpurina, levaban flores, normalmente rosas, e ían tirando os  pétalos ao mar. Chegaban a Santo Amaro e nas tumbas dos ilustres –Curros, Pondal...- depositaban as flores, cantaban o himno e ata o próximo via floris. Esta historia tan entrañable amosa ben aquela época de miseria cultural, na que todo estaba contado, medido e pesado. Eu xa non sei como imos de tempo...

 (Catro grandes da poesía galega do século XX: Manuel María, Darío X. Cabana, X. L. Méndez Ferrín e U. Novoneira. Como a  medida dun home tamén a dan os amigos, Manuel María é un xigante)

XULIO CUBA.- Imos moi ben oíndo a voz de Manuel María. Hai que dicirlles a todos estes rapaces que (...) a voz de Manuel María tamén está gravada en disco: o movemento da canción galega contou coa súa aportación gravada en disco. Esta voz que nos está falando directamente, sen nota ningunha, acaba de cumprir 73 anos. (Aplausos). E non quería deixar pasar a ocasión de que desfrutásedes dalgún dos seus propios poemas  recitados pola súa voz, que así se chama o disco que gravara unha editorial catalana, EDIGSA, e Xistral, que é o nome dunha librería e dunha editorial que, ademais de libros, editou discos, e que ten moito que ver coa figura que temos hoxe aquí.

MANUEL MARÍA.- (...) En canto a iso de cumprir anos, non ten mérito ningún; hai que collerlles o xeito e nada máis: se é verdade, como din os entendidos en Aritmética, que a orde dos factores non altera o produto, pois o 73 cos mesmos factores son 37. E agora vouvos ler algúns poemas. Eu non lle teño moitos poemas ao mar pese a que é unha das causas polas que estou na Coruña, que é unha inmensa planura, como a miña Terra Chá; o que pasa é que a Terra Chá é de terra, de momento, e a planura de aquí é de auga. Vou comezar a lervos un poema do ano 63 que se chama “Versos ao mar”:

               

                Esta tarde están baixas as nubes

                e é a cor do mar como a da cinza.

                Os berros salvaxes das gaivotas

                semellan coiteladas

                que fan escoar o corazón da tarde.

               

                Hai quen trabuca doadamente

                a mensura do mar coa inmensidade.

                Eu de min só sei decir

                que o mar comenza no meu sangue.

                O que non sei

                é si o mar caberá na miña alma.

O seguinte poema é dun libro que aínda está inédito, Os lonxes do solpor, que ía saír nunha editorial catalana e que nunca saíu. O poema non ten título, paréceme moi directo, e di así:

                O pobo que deixa perder a súa palabra

                creada,

                herdada,

                usada,

                revelada,

                aquela que lle é propia e singular,

                a que é unicamente súa,

                está empobrecendo o mundo

                e perpetrando o seu propio xenocidio.

                Ese pobo vil

                ollará anclada a súa lembranza

                e o seu nome indigno

                borrarase sen máis do universo.

                Hai agresiós á beleza

                e ao espírito

                que a vida non tolera

                nin perdoa.

(Aplausos). Moitas grazas. Para acabar, tres poemiñas máis, “Canción da claridade das palabras”:

               

                A palabra é a única chave que abre

                a nosa intimidade e pon, a luz

                do sol e do luar,

                a pecha intimidade máis escura.

                A palabra nomea e crea as cousas,

                pon orde no mundo

                e harmoniza a toda a creación.

                Cando prostituímos a palabra

                estamos invocando ao demoniaco.

                E se deixamos morrer unha palabra

                o universo enteiro

                dóese de orfandade e desamparo.

E logo, outro poema, “Rosas”, un cos que estou máis identificado, e que é moi breve:

               

                Sempre a rosa. Sempre:

                a forma,

                a cor,

                o recendo,

                a luz,

                a perfección da rosa.

                Prefiro a rosa vermella.

                E amo a rosa branca

                porque, cando lle digo

                simplemente: ROSA,

                entrecerra os ollos,

                treme

                e ruborece.

E para rematar, un canto tamén breve á liberdade. Eu creo que a liberdade non a hai en absoluto. Pode haber liberdades. A liberdade é unha aspiración que temos os humanos, que ao mellor un día podemos ser libres. De todos os xeitos vouvos ler un poema co que non contaba, quizais seña o máis prosaico do mundo, o que eu titulo “Poema romántico”:

               

                Hai moitas variedás

                de cas,

                dende o can de palleiro

                ao petiso faldeiro,

                contando ao perdigueiro.

                Pero hai unha clas

                arrepiante:

                é o gran capital

                multinacional

                dos norteameriCÁS

                que ri por dediante

                e fode por detrás.

E agora si, para rematar, ese poema do que vos falaba, “O canto á liberdade”. É así:

                Liberdade,

                claridade,

                lumieira verdadeira

                que levo erguida

                para alumar

                e guiar a miña vida...

                ¿Cando serás verdade

                ouh liberdade?

(Aplausos).