mércores, 26 de outubro de 2016

GALICIA INMORRENTE



GALICIA INMORRENTE


DO CARBALLO.

 (Na coroa entregada a Curros na Coruña hai follas de carballo)

Os nosos devanceiros tiñan en moi alta consideración o carballo. Posiblemente foi unha árbore sagra,  usando a forma breve do adxectivo como no topónimo Pico Sacro. Esta (especie de) sacralización non é privativa de Galicia, desde logo. Frazer amplía o círculo a todos os pobos arios (supoño que hoxe diriamos mellor indoeuropeos).   Imos procurar indicios desta vella sacralización. Indicios que, sen ánimo de precisión matemática, podemos provisionalmente catalogar en tres tipos: a) Ritos curativos, 2) Ritos propiciatorios concretos, 3) Valoración mítico-simbólica.

RITOS CURATIVOS:


O carballo aparece en procesos rituais para curar tradicionalmente a hernia (falábase dos esbrillados ou mellor dito, os esvirillados, tomada a voz do latín virilia, de onde vén o galego virilla ‘ingua’) , e ás veces tamén para curar o enganido (vid.  Mar Llinares, Mouros, ánimas y demonios).  Normalmente había que fender a árbore, que adoitaba ser noviña, podíaselle poñer unha estaca e pasaban a criatura pola fenda, polo medio do carballo, recitando unha serie de fórmulas topificadas. Hai abundante bibliografía ao respecto, para Galicia, para Aragón, Extremadura e para o País Vasco (por exemplo, para Galicia, C. Lisón Tolosana, Brujería, estructura social y simbolismo en Galicia; para Extremadura, J. Mª Domínguez Moreno, “La curación de la Hernia (peculiaridades y particularidades)”, en Revista de Folklore nº 119; para o territorio vascón, http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/jgl/36001064.pdf etc.).

Un noso coñecido, de sesenta anos de idade, fainos saber que el mesmo foi curado dunha hernia cando era rapaz no lugar onde naceu, Garciotún, Toledo: pasábase por el rebollo, carballo novo previamente fendido ao medio, o tal rebolo estaba na aldea de Bayuela.

Follas de carballo cerquiño  pódense botar nas augas que se preparan para curar determinadas enfermidades (V. Vaqueiro, Mitoloxía de Galiza, p. 22).

Determinadas partes do carballo entran tamén en xogo para curar outros males concretos: por exemplo, males de gorxa: Miña nai cocía a casca do carballo,  non a de fóra, a de dentro, máis branda e próxima á madeira. Con esa auga resultante fanse gárgaras para os males da gorxa. Facíao así miña nai ( a nai de quen fala o informante, de 63 anos, chamábase Concepción Rodríguez, de Silleda, Pontevedra).













(Ao carballo de san Antonio, en Vilardefrancos, Carballo, A Coruña, faille falla unha boa poda)

 (Unha árbore senlleira comesta pola desidia: medra un acivro pé do carballo)
RITOS PROPICIATORIOS:


Para que o pan levede, por exemplo, serve moi ben un líquido feito con auga á que, entre outras cousas, cómpre botarlle pequenas pólas de carballo (V. Vaqueiro, Mitoloxía de Galiza, p. 66). Tamén as follas do carballo forman parte do conxunto de compoñentes que fan boa a auga da noite de san Xoán (Vaqueiro, p. 342).

Nesta liña ritual propiciatoria hai que situar a crenza tocante ao carballo de san Antonio, que nós recollemos dunha nosa alumna hai máis de vinte anos:

“O Carballo de San Antonio”

                Existe no lugar de Vilardefrancos, no termo municipal de Carballo, unha vella tradición ou lenda baseada na devoción a san Antonio, santo ao que se lle atribúe en moitos lugares a intervención nos noivados e a consecución do noivo ideal, vaia, o que se di un cupido en  versión santo.

                A lenda céntrase nun carballo denominado “o carballo santo”, as dimensións do cal son un tanto esaxeradas, pois mide uns sete metros e medio de circunferencia. Está situado a carón da capela de san Antonio e goza de moita antigüidade, bótanselle máis de trescentos anos. Foi arraigando nos habitantes do lugar a lenda de que este carballo era obra do santo, xa que ningunha outra árbore coñecida alcanzara este tamaño. A árbore presenta nun dos seus lombos un oco que semella unha gruta na que se di que apareceu san Antonio e que alí recollía os desexos das mozas e mozos para conseguir a parella ideal.

                Actualmente celébrase nesta capela pertencente ao que fora o Marquesado de Vilardefrancos, a romaría de san Antonio o día trece de xuño, sendo este o único día do ano en que os actuais marqueses permiten a entrada á devandita capela e ao pazo en que está situada. Durante esa romaría aínda hoxe, despois da misa as mozas bailan arredor do carballo e desde abaixo botan pedriñas ao oco do que falamos, plenamente convencidas de que se a pedra do desexo fica dentro o mozo ou a moza que o consiga deixará de ser solteiro antes da vindeira romaría do san Antonio.

                               (Mª Carmen Sieiro Vázquez, a ela contáronllo os avós)

[Nota: actualmente segue existindo a tradición de botarlle as pedras: deron fe diso tres mulleres inda novas que paseaban unha tarde de domingo deste outono do 2016 en que nos achegamos por alí tras un xantar familiar en Carballo; a capela e o pazo a día de hoxe xa non pertencen ao marqués, senón a un coñecido restaurante que usa ese espazo para celebrar banquetes; respecto ao ritual descrito, cómpre emparentalo con outros ritos casadeiros concretos: con pedras que se tiran a un penedo, ou co costume de anoar unha xesta coa man esquerda, algo que se documenta –así o limos no prólogo escrito polo académico F. Fernández Rey- nos arredores do santuario de Amil e pódese ver inda hoxe nas proximidades da fervenza do Toxa, en terras de Trasdeza, onde nós mesmos temos visto ao longo dos camiños as plantas cos difíciles nós feitos].






VALORACIÓN MÍTICO-SIMBÓLICA: 


Empecemos polo culto e sabedor Sarmiento:

El roble se divide en dos especies. Una la de hojas suaves y otra que tiene las hojas muy largas y anchas y recortadas. Esta es  quercus latifolio o el quejigo castellano. Y el carballo  gallego conviene los 4 árboles en producir bellotas. Además de ese fruto natural produce el árbol  quercus, o como roble, o como carballo, otras muchas producciones que son extraordinarias al árbol. No conozco árbol que produzca más mixtos. Ví y cogí en el carballo  racimos de uvas por abril. Cogí manzanas del cuco como tomates por mayo. Cogí y lamí la miel que resuda las hojas del carballo  por San Juan. Vi y cogí las agallas grandes, con sus picos y las agallas pequeñas muy redondas a las que los niños gallegos llaman bugallones, y éstos son los que usted cogió en el campo, y éstas se cogen en otoño con las bellotas. Además de lo dicho nace en el roble el polipodio, el visco, el lichen en la corteza, los hongos al pie del árbol y el  panus de  Plinio  (libro 16, capítulo 8) que produce el cerro o  agilopus. No me meto con aquel sagrado visco o  gui  que los sacerdotes druidas subían a coger en el roble y con muchas ceremonias supersticiosas y de lo que hay tanto escrito y al cual los celtas atribuían tantas virtudes. Aquí se ven 12 producciones del solo árbol roble o carballo  o  quercus.  (Sarmiento, en Carta 177 1766, octubre, 6. MADRID., en DdD).

Case sentimos o abraio, a admiración viva do sabio ilustrado polo carballo. Non é para menos. El mesmo, noutro lugar, refírese ao “carballo máis grande de todo o reino”: algo do que deberiamos tomar todos exemplo. Tamén na Grande Bretaña, en Kew, nas aforas de Londres, está marcado, delimitado, sinalado como un grande tesouro, o carballo máis antigo daquel reino. Francamente, un indicador óptimo da cultura e do grao de civilización dun pobo, ese amor polas árbores senlleiras.

Cando Manuel Curros Enríquez é coroado no ano 1904 na Coruña como o Poeta  por excelencia de Galicia, a coroa que lle ofrecen leva follas de loureiro e mais tamén de carballo.

O tema sería inacabable. Recollerei para vós un par de lendas emparentadas relativas a unha valoración mítica doutro carballo coruñés. E con isto acabamos por hoxe. Quizais sigamos aínda en días vindeiros.

“O carballo da Nosa Señora de Teixeiro”

                A carón da igrexa parroquial de Teixeiro existe un frondoso e centenario carballo, ao cal os lugareños chaman o carballo da Nosa Señora.

                Conta a lenda que hai moitos anos alguén pensou en cortalo porque facía perigar a igrexa debido á súa proximidade a ela.

                Un bo día, postos de acordo todos os veciños, decidiron acometer a tarefa. Armados con enormes machados, dirixíronse ao adro da igrexa e axiña comezaron o labor, chantando as súas ferramentas no vello carballo. Disque despois de darlle o primeiro machetazo foilles imposible continuar o traballo: deixaron os machados dentro da árbore e, a medida que pasaban os anos, a árbore foinos engulindo.

                Por este misterioso feito, que contan os nosos antergos, chámaselle desde aquela o carballo da Nosa Señora. Puxéronlle este nome porque todos os habitantes da vila deron en pensar que tan estraño feito era un sinal de que a Nosa Señora dos Milagres (advocación da Virxe na vila) non desexaba a desaparición do carballo, que segue aínda medrando, forte e vigoroso, no adro.

                (Alba Alvedro Veira, alumna de COU no curso 97-98; contoullo o cuñado, de Teixeiro).

 “Lenda da árbore de Teixeiro”

                Hai uns cen anos o cura da parroquia mandou cortar a árbore que hai entre a igrexa e o cemiterio de Teixeiro, porque as súas raíces enchían toda a entrada posterior da igrexa: pero sucedeu que ao intentalo a árbore tragou o machado e non puideron sacalo de dentro. A historia non quedou aí, xa que uns anos despois o alcalde decidiu coller a árbore de raíz para transplantala en Curtis, mais aínda que conseguiron arrincala da terra, ao metela nun carro para trasladala a Curtis, ocorreu un milagre: aquel día ía un sol marabilloso e con todo, nada máis moverse os bois, todo se anubrou e empezou a chover, tan forte, tan forte que os traballadores que a levaban tiveron que refuxiarse na igrexa porque non podían andar coa treboada. Durante todo o día choveu e choveu a cachón, e os aldeáns decidiron plantar a árbore de novo, malia as dificultades climatolóxicas, e nada máis facelo así, as nubes desapareceron e o sol volveu saír coma se nada ocorrese.

                E alí segue a árbore, cada vez máis forte e grosa, xa que a xente comprendeu que ela quería quedar en Teixeiro, alí onde nacera.

                (Mapoula Díaz Varela, alumna de COU no curso 97-98; contoullo unha amiga natural de Teixeiro, A Coruña)

[Nota: asóciase claramente aquí, nesta variante, o feito milagreiro do carballo con feitos milagreiros paralelos frecuentemente documentados en Galicia que teñen como protagonista á propia Virxe, en forma de imaxe: a Virxe non quere ser trasladada, dá o lombo aos portadores ou aparece milagrosamente no lugar orixinario, aquel de onde os homes a queren quitar].


 (O carballo de san Antonio. As fotos foron feitas por Charo Soto)


xoves, 20 de outubro de 2016

CLUB DE LECTURA



CLUB DE LECTURA

BENVIDA. ALBINO

Aquí estamos un ano máis. Encetamos coas rapazas do club de lectura dos venres unha nova andaina. No outono do 2016. Teño que traerlles noces e quizais facer unha paréntese para ler con elas aquel relato delibesiano meu favorito que fala do Nilo pai, do fillo e das nogueiras cos froitos que cucaban... A falta de noces, é o chocolate o que serve para darlles a benvida. Tamén as agasallo cun par de libriños, dos que van quedando polo departamento de celebracións xa pasadas. Un publicado pola Real Academia Galega; o outro publicado polo noso equipo de Normalización Lingüística (así se chamaba hai anos). Escollen elas mesmas un par de poemas e vanos lendo. Comentamos dos arcanos, dos vellos símbolos que seguen o vieiro de Pero Meogo: a auga, o cervo, o brial... Antes de que cada rato fose ao seu burato (léase ás aulas correspondentes) decidimos que o primeiro libro de lectura do club será Os vellos non deben de namorarse.

 (Benvida ás rapazas do Club de Lectura dos venres, curso 016-7)


 




Con ese cartafol na man, relembro logo algo do vivido no Instituto no ano 1999. Acabara eu as clases e dispoñíame a saír, e ao pasar por diante do salón de actos vin un home alleo ao centro que procuraba algo, como perdido. Achegueime por se podía valerlle e díxome que era un visitante de paso pola cidade, que viña da Arxentina, que lle parecera atractivo o edificio... Eu daquela ofrecinme a mostrarlle o noso paraninfo-salón de actos e xuntos fomos vendo isto e aquilo, os bustos dos mecenas, as cristaleiras e pinturas dos teitos, os mapas nas paredes dos corredores... El preguntábame cousas do meu traballo, sobre todo ao saber que era profesora de galego,  e como eu non son parca en dar datos, seguiu querendo saber se os rapaces da cidade respondían ao ensino en galego, se eu falaba en galego cos meus fillos... Víase moi amigo do noso idioma e da nosa cultura. Debimos estarmos xuntos parolando unha hora. Despediuse logo amablemente e intercambiamos os nosos nomes. El chamábase Albino. Ah!, eu saquei do bolso un exemplar que levaba do Cartafol de Poesía (por iso volve agora Albino á miña memoria, que a terra che sexa leve, carísimo!) e deillo: aceptouno con sumo gusto. Tempo despois chegou para min ao Instituto un paquete inesperado. Dentro viña unha mostra de agradecemento de Albino. Era un artista agradecido. 

 (Retrato tomado da Internet do xilógrafo Albino Fernández, nado na Habana, de pais galegos, nacionalizado arxentino; foi amigo íntimo de Luís Seoane; ide á wikipedia para saber máis del)

 (Imaxe tomada da Internet da xilografía de Albino F. titulada "Canto de paz, amor e esperanza": un exemplar desta obra foi a destinada para agasallarnos)


(Texto da dedicatoria fermosa de Albino Fernández: "Canto de paz, amor y esperanza" xilografía. María Rosario Soto Arias, que mi canto sea una realidad y sigan trasmitiendo a los jóvenes el amor por la lengua gallega. Con mi cariño para ti y tu esposo. Albino 29-11-1999)

mércores, 12 de outubro de 2016

LENDO A




OUTONO



 (Outono no Bierzo. Foto de Pedro Rodríguez)

Celebro este meu día – sete de outono- na aldea do meu home, recollendo noces, apañando nas castañas, seleccionando as mellores mazás para subilas á barra (a barra ou o cuberto en Trasdeza; en Valdeorras hai o pendello ou a palleira; en Bergantiños o cabanote; en Silva e Mosteiro, concello de Pol,  chámanlle o poleiro) e arrolalas nas pallas... Logo pola noite vemos unha película abondo outoniza no seu contido (Synecdoche, New York ) , en canto que o personaxe protagonista (papel desempeñado por Philip Seymour Hoffman) sitúase no inicio da fin, a morte. A película comeza co home que se ergue escoitando a radio (como naqueloutra, O día da marmota) onde unha profesora de literatura fala da presenza do outono na literatura. Logo volveremos sobre ese tema. 


(Outono no xardín. Foto de Charo Soto)
 


Mentres escudriño entre os lirios, os groselleiros, na procura das castañas máis gordas, que relocen coma ouro castrexo penso que non sentiría máis gozo se atopase un tesouro en brillantes moedas. Acode á miña mente algunha páxina pedraiana, de Entre a vendima e a castañeira e case que me invade un profundo panteísmo ou así. Exclamo en voz alta amo o outono e Luís responde o inverno tampouco está mal, e trabállase menos. Pasa polo camiño Lourdes e ao sentirnos pronuncia o meu nome. Vou á cancela, felicítame. Falamos. Comento que a miña sogra, nacida xusto aquí, na casa da aldea onde logo nacería Luis e mais os seus irmáns, sempre dicía que as primeiras castañas son as do Rosario.  Entón dime Lourdes: pois eu falei aí atrás cun meu parente que vive na provincia da Coruña, preto de Boimorto, e díxome “estou sachando nas castañas” e eu dixen “tan cedo?” e dixo “son as de san Miguel”, e fíxate, o san Míguel éche o 29 de setembro... Pasa coma coas mazás de san Pedro, que miña nai dicía que eran as primeiras...

O que Lourdes non sabe é que a min encántame ese tema: o da vinculación entre santos e froitos da terra ou do mar. A primeira vez que eu oíra á miña sogra, Luísa Victoria, referirse ás castañas do Rosario eu pensei que tiña que escribir sobre iso; logo oíralle a Beni comentar que o seu irmán, de Portosín, falaba ás veces das primeiras sardiñas que entraban polo san Antoniño, e xa acabei de ver claro o proxecto. Sabede, caros alumnos e amigos que me ledes, que poucos escritos me teñen dado tanto pracer íntimo, tanta fonda satisfacción como ese artigo publicado nos Cadernos de Fraseoloxía Galega (15, 2013: se tedes curiosidade podédelo ler libremente na Internet, titúlase “Notas para un estudo dos refráns haxiocronolóxicos”) que daquela dirixía Xesús Ferro e agora dirixe Isabel González. Hai moitos bos praceres nesta vida, sempre procuramos convencervos de que un é a lectura dun libro ben escrito. Certo, pero non esquezamos nunca o pracer de escribir algo sentido e con sentido.

As castañas de san Miguel están xa documentadas no DdD. En cambio, as do Rosario non as vira eu nunca documentadas. Coas castañas, á parte do marron glacé, pódense facer uns doces deliciosos. Miña irmá, seguindo a receita de Rosa María Abelenda, a nai de Elisa e filla do coñecido pintor, fai unha especie de flan exquisito, unha mousse,  todo recuberto de chocolate quente, pero é moi traballoso (cómpre facer un puré de castañas, para empezar). Xa para rematarmos esta páxina, os nomes. En Valdeorras distinguen: negrais, da blanquiña, do pozo redondo, salnesas...  E hai en Valencia (do Sil) todo un léxico específico: por exemplo, fálase dunha abada de castañas (a cantidade que se recolle no mandil); de  abandoxar as castañas. “Agora xa non se fai, esto é para quitarlle a pel ás secas; collíase un cesto delas e botábanse nun caixón de madeira…, non era rectangular, viña sendo así recto por didiante e logo aos lados en forma de media luna, e aquí, aos lados, tiña dúas agarradeiras e mais levaba destoutro lado unha correa para botalo ao pescozo, entón tu collías e dábaslle desta forma ás castañas, ¿ves? [acaneando] e íballes caendo fóra a pel”; están abeladas, as castañas. “Dicía así a miña avoa [nacida no 1880, a frase é da miña nai; miña sogra diría están focas], cando estaban medio secas”; están as castañas que se arrodan. “Quere decir que se facían montóns con elas”; castañas asolanadas “cando están esmirriadas”;  e logo usábase o cacho:  “era rectangular, con buracos, tiña unha agarradeira por un lado e para colgar da gramalleira, servía para asar as castañas”.

 (Outono no xardín, a edra vermella é unha pentatricuspidata)


Na nosa literatura a presenza do outono dá para varias páxinas máis. Onte na prensa puiden ler un par delas, ben seleccionadas as referencias concretas, da man da escritora Marga do Val: o enfoque de partida era o outono como fonte de saudade: inevitable. Velaí o outono malencónico en Follas Novas (“Cada cousa no seu tempo”).  Podería chamar agora por Kerouac / porque antre os dous hai un río / de tristísimo outono... // podería chamar agora / por Kerouac / ou mocedade perdida / porque antres os dous escoa o río / da morte (Ferrin, Con pólvora e magnolias). E máis adiante: Esta é a folla / que na fronda da tristura mesta / en terra de Bea proclama en plátanos da triste estrada, / en ouros opulentos dos bacelos, / en carballas cobrizas coma arxila tremente, / o outono, o outono despacioso coma unha cobra / de lus peneirada, / apousentado o outono en cada un dos meus dedos, / en cada un dos meus dedos coma follas / mortas e fremosamente capaces.

Que beleza barroca! Con que poderosa forza asume –e se somergulla nel- o poeta o río que conduce á morte!

 E que barroca é Galicia! Barroca e pedrayana. Ferrín ama a Otero Pedrayo, a quen considera o seu mestre. Remataremos, se así vos prouguer, cun par de fragmentos seus, do patriarca, publicados naquel xornal, La Noche, onde tamén publican os homes da Xeración das Festas Minervais, un auténtico nexo vertebrador ese xornal. En La Noche, en 1946,  vira a luz, por exemplo, o fermoso escrito titulado “Suadente autumno”, en que vemos a Alberico agoniar ante a presenza do ser feminino: Por primeira vez Alberico sentíuse disgraciado, quixo fuxir ás furnas, ás praias, ao seo do bosque outonizo... Ou aqueloutro, do ano 47, “Sancte Francisce, pater amábilis”: Ista luz do outono caridosa, que se dá conta da febleza dos ollos e non quer deslumealos como a do verán, senon acariñalos docemente lembrándose de que cada home pode se un cego inda que brillen claros os seus ollos...

En Lugo, na revista Vida Gallega, publica Otero en 1956, a serie “As esencias do outono”. Cópiovos este fragmento, titulado “Os libros e o seu tamo amigo”, onde o autor ourensán coincide con Cunqueiro, á hora de aconsellarnos comprar un libro novo nesta estación do ano:

                Non soio os libros de texto. Non hai quen no outono deixe de mercar algún libro imaxinado como froito ou lembranza. Pois, ao remate de contas, nos froitos celmosos durmen as horas veladas de gris da pupila das primaveras. Era doce na nosa mocidade con sombras xa deitadas das torres e dos bosques encetar un libro novo no seo de cuallados versos verdecentes do piñeiral ou no recanto oscuro do vello café de espellos mestres das lembranzas de tantos lembradoiros outonos. Como o centeo esfarnando e os piñeiros aserrados e os bos penedos de grá encetados polos canteiros e as áas das boíñas, os libros deitan un tamo, unha fariña como de peneiradas angurias e das ideas. Os libros mercados no outono: interesante e fino saúdo, mellor do que as palabras dos solapistas.

[Nota: hai neste texto unha palabra enigmática para un filólogo: tamo ‘coaño’, o fino po que solta o grao na eira tras a malla. O dicionario da RAG non o admite, o dicionario da RAE di que a súa orixe é incerta; en galego usan a palabra, amais de Pedrayo, Risco e Delgado Gurriarán, segundo consta no TILG; tamén a recolle Elixio Rivas na área miñota, no norte de Portugal (Revista Lusitana XXX, 187); a 1ª documentación no CORDE é alfonsí, de Alfonso X, autor bilingüe,  e unha das primeiras, aragonesa; semella voz prerromana, en galego temos como sinónimo tamizo; podemos relacionar esa raíz, a de tamo, co castelán tamiz, vinculado polo DLE ao francés tamis: o tamo asóciase a procesos coma a malla onde se golpea, se bate o gran: en galego documéntase unha serie de voces cuxa semántica provén desa acción: tamoar, tamoado, no DdD. En conclusión, é unha verba moi interesante, susceptible de máis estudo].

 (Outono no xardín: a sorbeira cos seus froitos)