mércores, 26 de abril de 2017

VISITANDO



VISITANDO A MANCHA

 (Interior dunha 'venta' en Puerto Lápice. O carro en que obrigan a regresar a don Quijote á aldea puido ser coma ese)


Tras varios anos de viaxar coas alumnas e os alumnos, este ano viaxei co meu home e mais con amigos. En parte, seguimos o itinerario deseñado por José Luis Suárez, quen levaba décadas capitaneando a expedición do Instituto. Preguntábame onte, e a que hora visitastes as Tablas de Daimiel? Visitámolas á tardiña, e alí estabamos á caída do sol, no solpor. Esa é sen dúbida a mellor hora. A verdade é que tivemos o privilexio de ver varios solpores memorables, e vivimos tamén a lúa chea sobre os Cigarrales, desde a outra banda do Texo, con Toledo perfilándose en fronte de nós. Unha beleza. Toledo sorprendeunos no pazo de Santa Cruz cunha exposición magnífica sobre o tempo de Cervantes. Logo selecciono para vós unhas cantas fotografías. 

 (Unha das vistas posibles dentro do Parque Natural das Lagoas de Ruidera)
 (Subindo polo vieiro vermello, rico en 'almagre'; arriba hai restos dunha mina que xa explotaron os romanos... Por aquí subiría tamén don Quijote, camiño da cova de Montesinos. Preguntábanos Jesús dentro da cova: "pensades que Cervantes estaría aquí?" Si, polo ben que describe do interior)

(A ermida, próxima ao camiño ascendente que conduce á Cova: será esta aquela á que se refire Cervantes no capítulo seguinte ao episodio de Montesinos, cando volven da cova? A dedicación é a san Pedro de Verona)

Á diferenza da viaxe programada co alumnado, esta feita puiden finalmente cumprir un dos meus desexos anteriormente frustrados: baixamos á cova de Montesinos, sen corda pero con casco. Levabamos un guía excelente, unha desas azarosas sorpresas do destino. Jesús era un apaixonado da súa terra (natural de Alcázar de San Juan), un convencido a ultranza da orixe alcazareña do noso Miguel. Unha servidora rendeuse perante tanta fe firme. Só puiden articular un tímido pero, Jesús, hai fortes contraargumentos... Frase que logo, como leredes máis adiante, tiven que repetir aínda máis timidamente, por non ferir sentimentos que percibía eu tan fondos. Xa vos adianto que manteño ideas encontradas sobre este feito: Miguel de Cervantes é de nación manchega para moitos manchegos. Case que é de lei: a Mancha penetrou tanto nel, na súa magna obra, que merecería ser manchego. Como din os italianos, se non è vero è ben trovato. Diredes moitos de vós: pero é acientífico. Xa, pero recórdovos o que dixo Pascal: a verdade sen amor non vale nada. Diante desa defensa tenrísima, conmovedora, inxenua incluso (interesada tamén se queredes, pero que amor non ten algo de interese, salvando o da nai, o do pai tamén, e o de Deus?), diante diso, digo, que valor poden ter os datos obxectivos? Un valor innegable –xa vedes que me debato: é o peso da verdade, a verdade pode moito e fainos libre-, aínda que debe ceder algo diante da outra verdade, a dos alcazareños que non manexan eruditamente os datos pero queren que Miguel sexa un deles. O noso guía Jesús contaba que a el lle contaban os devanceiros e sempre oíu dicir que por alí, polas fragas con sabinas, polos recendentes vieiros montesíos de Ruidera (hoxe denominado Parque Natural das Lagoas de Ruidera, e chámase así polo ruído tremendo das augas que en volume sen conto caen nas fervenzas...), paseou o neno Miguel co seu pai. Insisto: que tenrura! Migueliño camiñando polas vereas da man do seu pai...

 (Fachada da igresa de Santa María a Maior, en Alcázar de San Juan, onde se conserva unha copia da partida bautismal de Miguel, fillo dun Cervantes Sabedra: foron tres alcazareños amables e xentís os que nos permitiron entrar, sabendo que viñamos da Coruña só por ver a pía bautismal e a igrexa famosa; xa estaba pechada a igrexa porque era día de procesións e non había visitas a esa hora; grazas mil, amigos)


(Permitiredes que vos recorde que a Virxe do Rosario é patroa da miña cidade e mais tamén dos alcazareños; nesta viaxe soubemos que se celebra o 7 de outubro en memoria da vitoria de Lepanto, vitoria á que contribuíu o noso Miguel)

Creo que aquí debería acabar hoxe o discurso: e mais non podo. Na dialéctica cerebro/corazón, tan machadiana, hai que darlle o seu ao seu dono. Entre os argumentos máis sólidos a prol da orixe indiscutible, a alcalaína, de Cervantes, está o testemuño dos amigos que o trataron, o apreciaron moito, o coñeceron ben. Un deses amigos foi o home de igrexa,o frade Antonio de Sosa. Os datos que vos facilito están tomados dun libro que lin inda hai pouco, unha xoia de libro, escrito por unha investigadora colombiana finísima, moi sabia e moi humana: Mª Antonia Garcés, Cervantes en Argel. Historia de un cautivo, 2005. Aí lemos, por exemplo, que Sosa resume o caso –un dos intentos frustrados de escapar do cautiverio-  no seu Diálogo de los mártires de Argel: “Y los prendieron a todos, y particularmente maniataron a Miguel de Cervantes, un hidalgo de Alcalá de Henares que fuera autor deste negocio, y era, por lo tanto [el] más culpado” (negriña nosa). Outro día seguiremos con ese libro enriquecedor da hispanista que traballa na Universidade de Cornell, EEUU.

 (Do tempo de Cervantes: Planisferio de Martin de Waldseemüller, Estrasburgo, 1507; foi na introdución a esta obra onde Waldseemüller propón por vez primeira o nome de América para as novas terras acabadas de descubrir polos europeos)

(Así pintou a Cervantes Manuel Wssel de Guimbarda, cadro datado en 1880. Non hai ningún retrato fidedigno del, de Cervantes)

 (A bandeira de Lepanto)

 (Este gravado, no que aparece representado Miguel de Cervantes, é de 1800)

mércores, 19 de abril de 2017

VISITANDO



VISITANDO

 Tiveron os faventinos ou barceloneses a sorte inmensa de atopar esta inscrición de época romana. Isto é o que pon:

Colonia Iulia Augusta Faventia Paterna Barcino.



Rematamos as vacacións de Semana Santa visitando Barcelona, onde traballa o noso primoxénito. Estivemos tan só tres días e medio, mais  foron intensísimos. Non pisamos un museo (salvo o pequecho do mosteiro de Poblet), pero ruamos e ruamos, “fixemos o vermut” (como din os cataláns) na Barceloneta, papeamos coma abades (salientarei, porque a gastronomía tamén é cultura, meus queridos, un par de pratos: un arroz mixto saboroso no sitio que me recomendara Ana, a vosa profesora de inglés, Les sete portes, e un polvo delicioso, primeiramente cocido en cervexa do Montseny e logo grellado, nun lugar con moito engado, Pla de la garsa) e fomos de compras. Barcelona é a capital do deseño, veño abraiada, canta roupa de autor, se se me permite a expresión... Roupa e calzado. Unha pasada! E, naturalmente, compramos algún que outro libro nunha das librarías de vello. Logo pásovos unha adiviña dun ensaio que comprei sobre ese tema, as adiviñanzas.


(San Xurxo -ou san Xurdo, como din os dezaos- é un santo moi europeo: é patrón de Inglaterra, de Rusia e tamén de Cataluña. Así, aparece moito na cidade; endebén, o padroado barcelonés correspóndelle a santa Eulalia)


(Exemplo de decoración modernista, na casa Amatller, do arquitecto Josep Puig i Cadafalch)

Agora que se achega o día do libro, o día en que se celebra tanto o padroado de San Xurdo como o padroado de Cervantes sobre as letras universais, eu buscaba na cidade calquera referencia cervantina. Cataluña é terra de trobadores, como Guillem de Cervera (a ver se atopo un fragmento seu para o remate deste discurso); de bos arturistas, como Victoria Cirlot; de finas sensibilidades medievalistas, como o poeta Carles Riba, autor –como relembraredes algúns de vós- de cedos poemas en galego do neotrobadorismo, e é terra de bos cervantistas, como o ínclito Martí de Riquer, quen fora asemade grandísimo experto na poesía trobadoresca, ou como Francisco Rico. Todos os que lemos a Riquer sabemos da estadía de Cervantes en Barcelona: e inda que non o estudara o sabio barcelonés, xa o supoñeriamos tras a lectura dos capítulos correspondentes da segunda parte do Quijote. Paseando polo barrio gótico, onde vive Suso, preguntabámonos en voz alta onde pernoctaría Miguel, cal sería a casa onde transcorre o episodio da cabeza encantada... A verdade é que non logramos ver nada, agás a rúa Cervantes, algo afastada dese barrio.


 (A Escola de Artes e Oficios: moi preto da rúa Cervantes; aquí veu destinado desde A Coruña o pai de Picasso)

En Barcelona, porén, non faltan referencias históricas que nos fan evocar tempos pretéritos fascinantes en maior ou menor grao. Da época romana puidemos ver restos da muralla, dos tempos da fundación con Augusto no poder; vimos mención nunha placa a Luís o Piadoso, quen foi rei da cidade no 801 (era fillo de Carlomagno, o emperador proclamado no 800); vimos outra placa en memoria do rei de Aragón (de Cataluña e de Sicilia, reino este herdado da nai, Leonor de Sicilia) Martín o Humano, que defendía o Papa de Avignon, Benedicto XIII; vimos unha lembranza aos cataláns mortos na defensa da Casa de Austria, na guerra de sucesión ao trono de España, a principios do XVIII, e vimos, naturalmente, a estatua xigantesca, de Cristovo Colón, co dedo estendido sinalando non se sabe moi ben qué: uns din que Xénova, outros o horizonte sen máis.

 (A Barceloneta é unha das barriadas barcelonesas con máis celme popular: ten a súa propia bandeira)

Non sei se sabedes que hai pouco houbo unha petición para que derribasen esa estatua, pero a alcaldesa de Barcelona –con bo criterio ao meu enteder- dixo eufemisticamente que non era o caso (se non erra a miña memoria, dixo que non era unha prioridade). Colón chegaba da primeira viaxe e fora recibido polos chamados Reis Católicos, que celebraban cortes en Barcelona. En que pazo tería lugar o encontro? Non hai certeza absoluta. Sería no Pazo Real, no barrio gótico? Moi probablemente. Na base da estatua aparecen gravados nomes dos cataláns que acompañaban a Colón: Bernat Boïl, Pere de Margarit, Jaume Ferrer de Blanes, e o valenciano Luis de Santángel. Este Margarit (era capitán militar, Pere Margarit del Castell d’Empordà) pregúntome eu se será o mesmo que cita Pondal cando na súa obra épica (Os Eoas), vai mentando un a un, os homes que viaxaban na nao capitá (La Gallega ou Santa María) e nas dúas carabelas:
Ti, Margaride fugiches ousado / A guerra do hirmán e do parente/ A insidia q’ o bardo celebrado/ Soe juzgar injusta e insolente; / Mas ti, para probar seu infundado /Juicio ser indigno e inclemente, / Mostrastes q’eras digno do Oceano/ E d’un renome ilustre e soberano (estrofa XXI, edición de Amado Ricón).
En calquera caso, que quede constancia para as futuras xeracións deses ilustres e valerosos homes, paréceme fundamental. Trátase, en certo modo, de primar (primar, non enmascarar nin esquecer) a comunicación, a irmandade, a rica e produtiva mestizaxe, sobre os factores negativos, tales como a colonización, a masacre, a aculturación.
Pechamos cos fragmentos prometidos. Primeiro a adiviñanza. Segundo, poesía de autor.
Devina devineta... (=Adiviña adiviñanza...):
En un dia si ho repares
una vegada em veuràs,
dues en una setmana
i en un mes no em trobaràs
(= Nun día se te fixas / unha vegada me verás, / dúas nunha semana / e nun mes non me atoparás).
Espingadura d’En Cerveri
A la plug’e al ven iran
                cels que muylleres an,
                cels que muylleres an.
I              Li amic iran espingan,
                a la plug’e al ven iran,
                e cil que no espingaran
                a la plug’e al ven iran,
                las donnas seran a lor dan,
                               e.ls escarniran
                               e.ls escarniran.
A la plug’e al ven iran
                cels que muylleres an,
                cels que muylleres an.
(= Á chuvia e ao vento irán os que teñen muller, os que teñen muller. I. Os amigos (namorados) irán tocando o albogue, á chuvia e ao vento irán, e aqueles que non toquen (ou canten) terán enfadadas as donas e farán deles escarnio etc.) (Só transcribín a primeira cobra deste poema de Guillem de Cervera, tamén coñecido como O Cerverí. Recorda bastante a bailía de Airas Nunes, inda que varía o punto de vista: no poema do compostelán son as mulleres namoradas as que entran no baile, mentres que aquí son os amigos namorados os que tocan e cantan, aquí os convocados son eles, non elas).

(Mosteiro de Poblet, xa en terras tarraconenses. Espléndido exemplo de arquitectura cisterciense. Poblet é antropónimo, era o nome do ermitán fundador)


mércores, 12 de abril de 2017

BUSCANDO PALABRAS: LÉXICO CURIOSO OU ESCURO NAS UNIDADES FRASEOLÓXICAS.


BUSCANDO PALABRAS.
LÉXICO CURIOSO OU ESCURO NAS UNIDADES FRASEOLÓXICAS.

Na fraseoloxía atopamos voces misteriosas, por veces únicas. Moitas veces temos comentado na aula que hai auténticos depósitos de voces ancestrais e outras marabillas –misterios filolóxicos, especie de hápax, camiños polos que viaxar no tempo- na Onomástica en xeral (antroponimia e toponimia en particular): debemos tamén engadir a fraseoloxía. Hoxe traemos media ducia.
1ª. Non ter un gameito (en: Evaristo Domínguez Rial. Fraseoloxía e paremioloxía de Bergantiños Cabana de Bergantiños, Carballo e Coristanco).
Conmuta por non ter un can/unha cadela, ou estar sen un peso. Aí aquilo de que se carece son moedas. Aquí non; no gameito (voz galega ben documentada: vén no dicionario académico co valor de ‘póla nova’ ) nacen froitos. Así que a imaxe equivale a aqueloutra de non ter un anaco de pan [nin un triste froito neste caso] que levar á boca.

2ª. Tomar polo saco do aborcallo.
Presenta un uso local. É unha frase eu diría que fortemente expresiva. E enigmática para nós. A correspondencia semántica en cast. é Tomar por el pito del sereno. Probablemente temos en aborcallo (ou quizais conviña a grafía avorcallo) un substantivo regresivo do verbo aborcallar (variante emborcallar: no DdD figuran varias acepcións ou variantes de significado, dá idea de deitar, botar por terra, dar voltas, mancharse, ensuciarse como consecuencia de rolar algo ou alguén...). Non logramos averiguar que clase de saco é ese. Primeiro pensamos (baseándonos na locución aos vorcallóns ‘a rolos’ ) que podía talvez tratarse dun saco onde se metesen os rapaces para baixar a rolos xogando... Pero non temos datos. Así que mellor pensamos nun saco multiusos, un saco traído e levado, suxeito a certo maltrato por ser usado sen coidado... Se fose así, a imaxe plástica da frase viría sendo paralela á que subxace en coma un trapo/feito un trapo. Implica pouca valoración.

3ª. Verlle a filosa.
A unha persoa véselle a filosa cando se lle ven as intencións (intencións xeralmente non boas). Conmuta no sistema (ou subsistema: o sistema sería a hiperestrutura, a linguaxe, e o subsistema sería a parte, subsistema léxico ou léxico-fraseolóxico) por Verlle as orellas, Vérselle o rabo á curuxa, ou incluso por construcións do tipo Por pouco que te rapes sempre che sae a la (recorda moito este esquema-enunciado aquela fábula grega, a da donicela, creo que xa vola contei algunha vez…, falaba do difícil que é disimular a auténtica natureza de un: Venus concédelle forma humana mais na noite de vodas ve un rato e non pode evitar lanzarse a cazalo). En castelán temos Verle el plumero. A min este plumero fíxome inicialmente pensar en fíos para explicar o valor do adxectivo filosa, pero un día lendo a Xesús Valcárcel (en Matar o tempo) atopei esta frase: “engadiu con lingua filosa”, e daquela, claro, vin a luz, se me permitides a metáfora. A voz filosa non vén de fío, senón de filo! A imaxe hai que emparellala con lingua viperina, lingua que fura sete paredes, lingua de lercha (ou que merece ser ensartada nunha lercha), lingua que corta coma unha navalla etc. Clarísimo. Puxémonos en contacto co escritor. Amabilísimo atendeunos e confesounos que a frase da lingua filosa a tomara do chairego ilustre, Darío X. Cabana. Haberá que comunicarse con el, pero esa é fariña doutra muiñada.


4ª. Estar nas canfurnias.
Preciosísima voz. Estar nas canfurnias equivale a estar moi lonxe, nun lugar moi afastado. Como cando dicimos en castelán en las quimbambas ou en galega nas cambambas. Son topónimos moi afastados, sexan ou non reais. Como a Conchinchina. Este é real, e o das Canfurnias é real se pensamos na California actual, pero irreal se pensamos que antes apareceu nun libro de cabalarías (concretamente en Las sergas de Esplandián). Era coma o reino de Trapisonda, tamén fantasioso. Así as nosas Canfurnias equivalen ás terras californianas. A miña sogra, de Trasdeza, dicía: iso está máis lonxe que California. Di o seu fillo que é frase normal na parroquia onde naceu, inda hoxe.


5ª. Ser coma unha boboreira.
Dise dunha persoa que se move moito, ou que salta por nada. Dá idea de vivacidade. Unha correspondencia boa en castelán sería ser una polvorilla. A forma boboreira non a demos documentado. Quizais pertenza á familia léxica do verbo borbolear ‘dar voltas ou virar algo movido polo vento’. Unha borboleta é unha bolboreta. Unha segunda asociación posible remítenos á voz bobela, variante do nome da ave, da bubela: permítenos xogar coa imaxe de axilidade e lixeireza. Unha terceira hipótese, nada desprezable, é emparentala coa voz bobreira, recollida no magnífico DdD, voz documentada no noso idioma xa por Sobreira. É a terra onde se sementan as bóboras ou abóboras, un tipo de cabaceiras (en portugués actual aboboreiras). A hipótese susténtase no feito de ser unha planta rubideira, e xa sabedes como son esas plantas: teñen unha tremenda facilidade para estenderse. Son, xa que logo, un bo termo de comparanza para a axilidade, a capacidade de movemento.
As boboreiras

6ª. Desde carrasquitas a carrasquetas.
Uso local. Indica un tempo indeterminado. Presenta unha estrutura bimembre con dous núcleos nominais, do tipo das seguintes: De Pascuas a Ramos, De Pascuas a san Miguel (ás que podemos sumar a frase castelá De higos a brevas). Unha estrutura paremiolóxica paralela, con marcadores temporais tomados da terra, dos elementos suxeitos aos ciclos da natureza é estoutra: Dende as cereixas aos nabos, ben estamos; dende os nabos ás cereixas, todas son queixas. A frase das carrasquitas e carrasquetas podería aludir á floración dunha planta, como aquela que se chama carrasca de san Xoán (DdD), que florece de xuño a agosto. Cabe outra hipótese, pero xulgámola máis peregrina, se ben carecemos de argumentos para rexeitala de todo. En Murcia consérvase a tradición de tocar as carrasquillas (con canas ocas) no tempo do Nadal, cando se cantan os Reis e se pide o aguinaldo. Nesa autonomía as carrasquetas son instrumentos para o mesmo uso, variantes feitas con ósos. Hai moita distancia entre o levante e o NO., mais se viaxamos a tempos pretéritos de Reconquista, a conexión non é imposible. Afonso X úniríanos, metaforica e realmente falando. Dando por facedeira esta hipótese, a frase comprendería todo o ciclo temporal do Nadal. Con respecto ao sufixo –ito, a súa concorrencia no noso idioma é moi baixa, a súa produtividade case nula, pero existe. Tamén en portugués peninsular. No DdD documentamos unha serie de voces bastante longa: carrapito (tamén temos carrapeta), chiribito, espita (‘cravo’, voz estándar, v.e.), gazapita, furquita (v.e.), furquito (v.e.), garabito (v.e.), mesquita/mezquita (tipo de planta),  mosquito (v.e.), periquito (‘moño’), zarrapito etc.