BUSCANDO PALABRAS

BUSCANDO PALABRAS

 (Foto tomada de Internet)

Iniciamos o mes de setembro, un mes doce e se cadra algo saudadoso, de final de verán. Volvemos unha vez máis ás palabras sedutoras, que entrañan enigmas ou que resultan curiosas á hora de ver étimo e interrelacións. Para non abusar, limitamos xa agora o número. Trataremos tres casos.

1ª. DARLLE FERRO A FONDO.

Esta frase oímoslla ao noso curmán valdeorrés. Entraña poucas dificultades á hora de explicar a súa orixe e emporiso ten a súa forza expresiva. Acha a súa correspondencia no castelán: darle caña ou darle zapatilla. Referido a un coche equivalería a pisarlle ben o acelerador. Unha frase sinónima en galego é darlle lume. No CORGA (corpus en liña, de libre acceso), atopamos na obra do escritor Xabier Quiroga darlle ferro ata as entrañas (“E se ves que se cala, dálle ferro ata as entrañas. Sen reparo, eh, que lle gusta”, en Atuado na braña).

A imaxe que subxace na xénese desta frase é a do vello arado de ferro: hai ou había que darlle ferro para que afonde ou afondase máis na terra: a presión sempre é cara a abaixo, como cando pisamos o pedal do acelerador.

2ª. O VERO.

Esta voz, nunca antes oída, escoitámola de boca da nosa curmá política, Adela, en San Xurdo de Cristimil, en terras de Deza (famoso polo seu couto medieval, hai fermosísimo diploma-documento do Couto de Cristimil, unha copia do cal tivo Gonzalo Navaza a xentileza de enviarnos, sabendo como sabe a relación familiar que une aquela parroquia con esta familia).

A palabra (escrita así, vero) figura só unha vez no DdD, aboada por Aníbal Otero no Irixo. Escríbea con uve porque a integra na familia de virar. Xa nós o pensamos en canto vimos a cousa e como funcionaba o conto, antes evidentemente de chegar á casa e buscala do dicionario. Aníbal Otero dálle o valor de ‘manivela’, pero Adela, en San Xurdo, claramente chamaba vero ao pau, un pau viradoiro, que se enganchaba (ou se unía) a unha manivela e facía virar a pedra de afiar (logo procúrovos unha foto). Se temos razón e pertence á familia de virar, velaquí unha pequena nova proba da fertilidade, da riqueza inesgotable desa familia de palabras. Dicía o mestre catalán, a quen Deus descanse, Joan Coromines, que se houbera  que escoller entre A e B como linguas matrices ou lingua-orixe dunha palabra, se esa palabra ten máis familia nunha delas, digamos en A, aí é onde debe estar a orixe (conste en acta que non pretendemos asegurar nada sobre a orixe no territorio hispano –dominio central ou no noroeste?- desta familia, pero si aconsellariamos aos autores do dicionario académico un pouco de digamos tacto: ao postular o étimo da voz virar citan o celto-latín cun prudente asterisco e piden que se confronte o galés!, e o galego, máis próximo á hora de confrontar e enriquecer as posibilidades, onde queda, esquecérono?).

 (Foto feita dentro do "cuberto" -noutros lugares din "cabanote" ou "alpendre"- da casa de San Xurdo de Cristimil, de Adela. Vemos a roda de afiar sen o vero; agora está conectada a un motorciño, antes o movemento lográbase de forma manual)

(A mesma roda de afiar pero xa ten o vero enganchado, é esa especie de pau: servía para agarrar coa man e darlle para que a roda virase; as dúas fotos foron feitas por Charo Soto)

Tamén é certo que temos un pequeno problema á hora de integrar vero na familia de virar . O paso do i  ao e, e ademais xurariamos que oímos un e aberto, xa sabedes os que estudastes comigo algo de fonoloxía, un /Ɛ/. Hai casos en que unha vogal tónica “salta” dous graos (subo /VS/ sobes), pero inda así, fica unha dúbida filolóxica mínima... Quizais haxa influencia  da propia manivela, tamén con /Ɛ/, ou da voz veo, ‘manivela’, que ten e pechado ( pensemos, doutra banda, que ben puidemos trabucarnos na audición do que Adela dixo).

Sexa como for, ídesme permitir estendernos sobre os membros da familia de virar que logramos documentar –polo de agora- en Galicia: Virar, revirar, reviravolta, virote, virolo ‘trompo’, viradoiro, viravolta, viraxe, viras ‘coiro que rodea o zapato’, virasol, viravento, viraleubas, virabales (no DdD); viruleira ‘golpe no xogo da billarda ou estornela’ (TILG); andavira ‘muíño eólico’, así lle chaman por ex. en Camelle; vira ‘rincón; bordo da empanada’, informante de Carballo de Hospital, Quiroga (a acepción vira ‘bordo’ enténdese ben porque vira, rodea, dá a volta a toda a empanada); virola ‘pau para dar a volta ás tripas’ (Non había picho (cano), iban ao regueiro e non podía virar co dedo as tripas, e levaban a virola, facíanse cun pau de vimbio, e co coitelo esfolabann ben esfoladiño para que non rompesen as tripas porque había que facer chourizos e morcillas, había que fregalas na pedra, saíalle aquilo, pegañento, e logo chegar a casa e metelas en baños de limón (informante de Sta. Cruz de Rivadulla; quizais de aquí veña a palabra viroque ‘tripa’: “facíase o guiso de viroques”, a nosa informante e amiga, María Lema, dinos que así se dicía en San Mamede de Rivadulla). Temos tamén un par de refráns: Á porta do xastre todo son tiras. Á do zapateiro, tombas e viras, refrán no DdD, recollido por Eligio Rivas; Na casa do virote todos van ó dote (vid. NOTA). E temos, naturalmente –sendo esta unha familia tan ricaz- fraseoloxía: coto virolo ou pedra virola ‘canto ou pedra que rola’, os callaos erosionados polas augas do río, por exemplo (en Valdeorras, pedras rearengas); nun viravira ‘rapidamente’; dar unha viravolta (cast. ‘dar un vuelco’); san coma un virote 'moi san'; teso coma un virote 'moi teso -uso recto e uso figurado-' etc.

3ª. UN DÍA DE ESPETO.

A frase aparece en Donosiña, de Xaime Quintanilla, na edición de Laura Tato: “A escena ás escuras, porque aínda que é de día, e un día de espeto, as fenestras atópanse pechadas”. Tato di en nota: “Día d’espeto, ‘día de sol forte’. Esta loc. adv. , que non rexistran os dicionarios e que X. Quintanilla utiliza con relativa frecuencia, podería ser o resultado dun proceso metonímico, ao modo de ‘sol de xustiza’, en que o substantivo ‘espeto’ asumise o significado de toda a frase” (p. 65, ed. UDC, 1997).

A primeira idea que nos veu á mente tomaba como modelo Día de garabullo. Pero a semántica sen dúbida é a que indica Tato, malia ter as dúas frases idéntica estrutura sintáctica, e compartiren semas espeto e garabullo (poden compartir o sema ‘+ PAU’). Cal é o semántica en xogo para que a voz espeto cobre ese valor dentro da unidade fraseolóxica nova? Espeto ‘(pau) que pica, pincha’ pola impresión ferinte do sol intenso, ou espeto ‘(pau) en que se asa carne’, pola impresión de abafo, de asarse, que experimentamos en tales días de sol inclemente? Non o podemos precisar con exactitude: recordemos que a ciencia da linguaxe non é unha ciencia exacta. Con respecto á antigüidade desta frase, haberá que estudar a fondo a súa concorrencia nos diarios de navegación de C. Colón: no TILG hai unha referencia ao tema, publicada no xornal A Nosa Terra, mais non tivemos aínda ocasión de ir á fonte: “O que se atopan [nos diarios de Colon] son galeguismos, como aquelo de decir que o sol americano tiña espeto- verba unicamente da nosa fala”  (A Nosa Terra, TILG).

 (Foto atirada de Internet)

Igualmente interesante é reflexionar sobre a rica familia léxico-fraseolóxico-paremiolóxica desa palabra (espeto, espetar, espetarse, espetoar, espetoada, espeteira, espeteiro, espetada (subs.), espetado ‘teso, vaidoso’, espetón ‘peixe’, espetona ‘lousa chantada na parede’/ ‘estaca para construír cercados’, espetuada ‘pinchazo’,  espetadeiro, espetadela, espetadura, espetapau, espetoferruxento, herba de espeto,  quedar coma un espeto ‘paralizado polo medo’, parecer/ser un espeto ‘estar moi delgado’, sementar ao espeto, berrar coma se lle metesen un espeto, cravar a lingua nun espeto –“Heiche cravar a lingua nun espeto”, valor de ameaza aos maldicentes-,  día de espeto, bailar ata no peteiro dun espeto –esta última en Almas Mortas, de A. Vilar Ponte-; e tamén documentamos o refrán Na casa do ferreiro espeto de pau). Canto á orixe da familia, raíz xermánica.

:::::::::::::::

NOTA:

No refrán Na casa do virote todos van ó dote,  a voz  virote conmuta por ‘necio’ (tras unha serie de pasos semánticos que necesariamente deben incluír a idea de ‘pau viradoiro’ –o virote ‘saeta’-, pau teso, “teso coma un virote”, e de teso a fachendoso, orgulloso, necio). Cfr. “Mais non falemos desto cada virote ca súa necia idea aló se escorne” (TILG, texto de 1861 de A. Fernández).