sábado, 27 de xaneiro de 2018

LENDO A...



LENDO A NICANOR PARRA



Era o irmán de Violeta (...las violetas/ que mi amorosa madre cultivaba/ para curar la tos y la tristeza.) e era un grande entre os grandes poetas. Non nos preguntemos de que morreu, aínda sabendo que era un ser centenario coma un bo carballo. Non, porque el xa tivo a intuición certeira: creo que moriré de poesía.

Coma case sempre, a nosa pequena homenaxe a este chileno universal farémola cunha pequena contribución ao estudo dalgunhas frases súas, tomadas dunha súa antoloxía: Chistes par(r)a desorientar a la (policía) poesía (edición de Nieves Alonso e G. Triviños).



Algunhas frases súas:

Cuando a la perdiz le salga cola; Cuando vuele el chancho ‘nunca’. Trátase dunha forma humorística, supoñemos que son chilenismos populares, inda que non figuran nin en H. Morales nin en Puebla [Vid. abaixo, en pelar el ajo]. Buscamos en Google e só hai referencias aos versos de N. Parra. Con todo, inda que non logremos aseguralo ao cento por cento (unha amiga bonaerense de Antonieta asegúranos que a da perdiz lle resulta familiar, que a ten oído), a inspiración e os modelos fraseolóxicos son os que son, de feitura claramente popular. En galego temos as seguintes unidades fraseolóxicas deste estilo: Cando a cortiza vaia ao fondo, Cando a ra teña pelos e o sapo guedellas, Cando as galiñas teñan dentes,  Cando as ras boten pelo, Cando mexen as galiñas, Cando o loureiro dea uvas, Cando paira a mula, Cando se coman as pedras. En español peninsular tamén estamos ben servidos deste tipo de creación festiva: Cuando la rana terná pelo (Juan de Timoneda, CORDE), Cuando vuelen los bueyes y se afeiten las ranas (B. Pérez Galdós, CORDE), Cuando las ranas críen pelo (Julio Casares, CORDE), Cuando le salga cola al sapo (Google), Cuando vuele el burro (Google). E o caso concreto dos chanchos  ‘porcos’, se escribimos en Google a expresión Cuando los cerdos vuelen rexistra 77. 300 concorrencias (Todo me podrán quitar, / pero la chupeta ¡cuándo! / cuando a la perdiz le salga /cola, cuando vuele el chancho, en “Brindis a lo humano y a lo divino”). En fin, reafirmámonos na idea da feitura popular.

De bolsillo ‘que cabe no peto, manexable’ (Qué es un antipoeta:/ Un comerciante en urnas y ataúdes? /(...)Un alquimista de los tiempos modernos?/ Un revolucionario de bolsillo?, en “Test”). Igual que Castelao crea ou inventa a Cousa, e Unamuno a Nivola, Parra é creador do Antipoema. Aquí topamos cun dos seus recursos favoritos: a desautomatización da frase feita, do tópico. De bolsillo soemos aplicala –como frase- a un libro, a un pano de man... Aplicada a un home que pretende cambiar o mundo ou a sociedade cobra un valor case paradoxal e desde logo, fortemente irónico e sarcástico. O poeta necesita as palabras pero as palabras deben nacer de novo nas súas mans e renacer sempre nas nosas mentes de ávidos lectores. E prender coma semente nova.

Decir una cosa por otra ‘mentir’ (La Revolución ha sido dura conmigo / para qué voy a decir una cosa por otra/ que cada cual me dé lo que pueda, en “Canción para correr el sombrero”). Parra utiliza un tópico manido de uso coloquial –normalmente encarece a veracidade de canto o emisor di- e como é frecuente na súa poesía, úsao dándolle a volta: este personaxe que está pedindo dramatiza, esaxera e mente.

Desde que existe el mundo ‘desde hai moito tempo, desde sempre’ (Desde ese entonces data la ferviente / y abrasadora sed que me arrebata: / es que, en verdad, desde que existe el mundo, la voz del mar en mi persona estaba, en “Se canta al mar”). Espero que valoredes a beleza destes versos. Chamo a vosa atención sobre esa soberbia e fóra de todo punto do común, do normal, deíxe do adverbio entonces. Ese entonces, ese precisamente: forma xenial de indicarnos onde volver os ollos internos, de volver vivir aquel momento sublime de encontro do adolescente co mar. A frase que remite á orixe, desde que existe el mundo, vén lucidamente facernos relembrar que descendemos dos peixes.

Este punto ‘este tema concreto; este aspecto dun tema máis amplo onde o emisor pon o enfoque’ (... nunca, ni por pienso, / se conversó del mar en nuestra casa. / Sobre este punto yo sabía apenas/ lo que en la escuela pública enseñaban, en “Se canta al mar”).

Hasta (en) las mismas piedras [Valor ponderativo, pondera a insensibilidade ou a dureza, material ou, como neste caso, inmaterial –dureza de corazón] (...el favorable influjo / que hasta en las mismas piedras ejercía, en “Es olvido”).

Ir por partes ‘ordenar o pensamento, desenvolver estruturadamente un tema’ (Vamos por partes, no sé bien qué digo, / la emoción se me sube a la cabeza, en “Hay un día feliz”). Apreciade unha vez máis o recurso á desautomatización da frase feita: o que se sobe á cabeza normalmente non é bo (alcohol, soberbia, demasiado poder...). Aquí rompe a invariante negativa. Varía co positivo.

Juventud primera ‘a primeira etapa da mocidade’ (Estos fueron los hechos memorables/ que presenció mi juventud primera, en “Hay un día feliz”).

 (Paisaxe de San Fabián de Alico, na precordilleira andina, terra que viu nacer o poeta. Todas as fotos están tomadas de Internet)


La ley de la selva ‘Norma de conduta social que só ten en conta o proveito individual e o predominio do máis poderoso’ (Masacrar a quemarropa a la familia del Zar/ incendiar la biblioteca de Alejandría/ descuartizar mujeres embarazadoas/ al más puro estilo Lyndon B. Nixon // Aquí no se respeta ni la ley de la selva, en “Pasatiempos”). A lei da selva vén sendo sinónimo de lei do máis forte. No uso digamos normal da frase, estamos moi lonxe de considerar esta lei digna de respecto. Ao contrario, a lei da selva soe opoñerse á civilización democrática. Pero estamos de novo diante do recurso da desautomatización das frases feitas. Niso o chileno é un auténtico mestre. Observade tamén o recurso consistente na mestura e confusión de nomes (chámase entrecruzamento): xunta o poeta dous nomes de presidentes estadounidenses vinculados a unha política exterior intervencionista (intervención en América Central, escalada militar na guerra de Vietnam...).

Moros y cristianos ‘uns e outros, tirios e troianos’. A frase exemplifica ben xentes de diversa condición e pensamento (Brindo, dijo un lenguaraz,/ por moros y cristianos/ yo brindo por lo que venga/ la cosa es brindar por algo, en “Brindis a lo humano y a lo divino”).

Ni por pienso [Negación enfática]. En galego podemos dicir Nin por penso e mais tamén Nin por lume (... nunca, ni por pienso, / se conversó del mar en nuestra casa, en “Se canta al mar”).

No moverse un cabello ‘no inmutarse’. É máis frecuente a variante coa voz pelo (no se le mueve un pelo produce 8640 concorrencias en Google, fronte ás 567 da mesma frase con cabello); normalmente connotan unha valeración negativa do feito de permanecer impasible: non así no poema de Parra. Segue a ter un valor ponderativo (enfatiza o estatismo) pero carece desa valoración negativa (...extendí los brazos/ sobre el haz ondulante de las aguas,/ rígido el cuerpo, las pupilas fijas,/ en la verdad sin fin de la distancia, / sin que en mi ser moviérase un cabello, en “Se canta al mar”).

Noche y día ‘a maior parte do tempo, decote’ (Tiene razón, mucha razón, la gente / que se pasa quejando noche y día / de que el mundo traidor en que vivimos / vale menos que rueda detenida, en “Es olvido”).

Pelar el ajo ‘traballar moito sen recibir a merecida retribución’: esta é máis ou menos a definición que dá o dicionario de americanismos de Humberto Morales; este concepto cifrábao meu pai –nacido e criado na Coruña- coa frase traballar para o inglés. É un claro chilenismo. Porén, no libriño que a nosa amiga chilena, Antonieta, nos trouxo de Santiago [¡Oiga...! ¿Cómo dijo? Expresiones, dichos y chilenismos, de Hernán Puebla Ahumada] non figura a parte retributiva. Lemos: “Pelar el ajo” Trabajar arduamente. Luchar con tenacidad, de manera dura y esforzada (Yo soy así, soy chileno,/ me gusta pelar el ajo, / soy barretero en el norte,/ en el sur me llaman huaso, / firme le doy la semana, / no como si no trabajo, en “Brindis a lo humano y a lo divino”). Oído (lido máis ben) o poeta, e deixando á marxe a máis que posible ironía cervantina, case nos inclinamos por dar fe a Puebla. Non son tampouco excluíntes os semas, por suposto. Relembramos tamén, de paso, o refrán galaico: Na terra do meu home quen non traballa non come, interesante se me permitides por estar formulado desde o punto de vista feminino.

Ser caído del catre ‘ser pouco intelixente’ (Los pelusas del barrio me persiguen tirándome piedras/ hay que ser bien caído del catre/ para reírse de un pobre viejo zarrapastroso, en “Canción para correr el sombrero”). Vimos noutro lugar del blog (‘Buscando palabras’, 19 setembro 2014), a propósito de Jorge Edwards, esta frase co valor de ‘moi inxenuo’. A acepción do verso de Parra é derivada daquela. A imaxe do parvaxolo ou paxarolo crédulo caendo tamén a temos no galego caer dunha ameixeira/guindeira/dun niño e no español peninsular caerse del guindo/de un nido. En paralelo ao chilenismo, recolle H. Morales todas estas variantes americanas: Caído de la cama/de la esfera/de la hamaca/de la mata/del níspero/del palto/del zarzo
                                                                         

Sin orden ni concierto ‘sen un plan determinado’ (eché a correr, sin orden ni concierto,/ como un desesperado hacia la playa en “Se canta al mar”). Observade a estraña parella, a orixinal correlación entre ese verbo e ese complemento: de 66 concorrencias que dá o CREA da frase sin orden ni concierto non hai onde un só caso no que apareza o verbo correr. Ás veces os profesores din que a linguaxe poética consisen en violar ou violentar  a linguaxe común. O verbo violar non é que nos guste moito pero si que se entende ben que facer poesía é revolucionar, volver e revolver, revivir as formas e as combinacións comúns.

Sin orillas ‘sin límite’ (...algo me dice/ que la vida no es más que una quimera;/ una ilusión, un sueño sin orillas, en “Hay un día feliz”).

Tiempos aquellos [Expresa saudade, non exenta de compracencia por telo vivido, polo paso do tempo] (¡Tiempos aquellos!, yo un espantapájaros, / ella una joven pálida y sombría, en “Es olvido”).

Todo lo puede el tiempo [Frase proverbial, pondera o valor mediador e curativo do paso do tempo, que trae o esquecemento]. Podiamos pensar que aquí hai un hipérbato e considerar máis común a colocación El tiempo todo lo puede, pero non:  65.700 concorrencias en Google para esta formulación –consulta feita o 24 de xaneiro-, fronte a 127.000 para a elixida polo noso poeta] (...la impresión que me dejó en el alma./ Todo lo puede el tiempo, sin embargo/ creo que ni la muerte ha de borrarla, en “Se canta al mar”).



Un punto ‘nada en absoluto’ (Si he de conceder crédito a lo dicho / por la gente que trajo la noticia / debo creer, sin vacilar un punto, / que murió con mi nombre en las pupilas, en “Es olvido”). Outro xenial pseudo-paradoxo: esperariamos mi nombre en los labios... un paradoxo sinestético (relembrade: a sinestesia combina dous planos sensoriais: o nome óese e cos ollos vese).

Una cosa [Funciona como conector discursivo de adición, en uso coloquial; puede estar precedida esta frase por y, ou ir determinado o substantivo polo indefinido otra] (Nosotros conversamos/ En el lenguaje de todos los días / No creemos en signos cabalísticos. // Además una cosa: / El poeta está ahí / Para que el árbol no crezca torcido, en “Manifiesto”). Creo que se entende ben a sutileza aparentemente pouco sutil. Enténdese a metáfora estupenda do último verso, a min tróuxome a memoria a frase do meu pai, sempre repetida: “hai que educar o rapaz cando é pequeno: igual que a árbore, se non se pon dereita cando é noviña, logo non ten remedio”. A mensaxe é do melloriño. A poesía educa os nenos. E os maiores tamén. Un concepto de educación ricaz.




Ningún comentario:

Publicar un comentario